აბულის ციხე აშენებულია მთა პატარა აბულზე. ის გავს შაორის ციხეს; ბუნებრივი პირობები მსგავსია, ისევე, როგორც აშენების ტექნიკა და გზები. მიუხედავად ამისა, ციხე უნიკალურია ზომით, სიმძლავრით, მიუდგომლობით, სტრატეგიული პოზიციით, რადგანაც მის სახმრეთით მდებარეობს ფოკა-ხოსპიო-ხერთვისის გზა. 

ქართული მართლმადიდებლური მონასტერი მდებარეობს ქ. ახმეტიდან 25 კმ–ში, აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთის რეგიონში. მართალია მონასტრის ზოგიერთი ნაწილი V საუკუნით თარიღდება, მაგრამ თანამედროვე ტაძარი XI საუკუნეში ააგო კახეთის მეფე კვირიკე III–ემ. მონასტერი დაარსა ასურელმა ბერმა, იოსებ ალავერდელმა. 55 მ სიმაღლის, ალავერდი სიმაღლეში მხოლოდ თბილისის სამების საკათედრო ტაძარს ჩამოუვარდება. მონასტერი ყურადღების ცენტრში ხვდება ყოველწლიურად ალავერდობის დღესასწაულზე.

ანანურის ხუროთმოძღვრული ანსამბლია მდებარეობს აქართველოში, მდინარე არაგვზე, თბილისიდან 45 მილში(72 კმ–ში). ფორტიფიკაცია შედგება ორი ციხესიმაგრისგან, რომელიც ერთმანეთს კედლით უერთდება. ზედა ციხე დიდი სწორკუთხა კოშკი, რომელიც ცნობილია „შეუპოვარის“ სახელით, კარგადაა შემონახული, იგი უკანასკნელი სასიმაგრო ნაგებობაა არაგვისა შამშეთის წინააღმდეგ. ქვედა ციხე, მრგვალი კოშკით, თითქმის მთლიანად დანგრეულია.

კომპლექსის შიგნით, სხვა შენობებთან ერთად, არის ორი ეკლესიაც. შედარებით ძველი ეკლესია, ღვთაების ეკლესია, რომელსაც ემიჯნება მაღალ სწორკუთხა კოშკს, ინახავს არაგვის მთავრების რამდენიმე საფლავს. იგი თარიღდება XVII საუკუნის პირველი ნახევრიდან. ნაშენია აგურით. ინტერიერი დეკორირებული აღარ არის, მაგრამ სარკმლებტან აზიდული სალხინებელი მდივანბეგ ედიშერას იხსენიებს, რომელიც 1674 წელს გარდაიცვალა.

შედარბეით დიდი ეკლესია ღვთისმშობლის სახელობისაა, აშენდა 1689 წელს მდივანბეგ ბარძემის ვაჟისთვის. იგი ჯვარგუმბათოვანი ნაგებობაა, მდიდრულად მოხატული ფასადებით, მათ შორის კარგად მოჩუქურთმებული ჩრდილოეთ შესასვლელი და ვაზის ლერწმებით მოჩუქურთმებული ჯვარი სამხრეთ ფასადზე. მასზე ფრესკების დიდი რაოდენობაცაა, რომლებიც გაანადგურა ცეცხლმა XVIII ს–ში.

 ატენის სიონი (ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის) VII საუკუნის დასაწყისის ქართული ორთოდოქსული ტაძარია ქალაქ გორის სამხრეთით, 10კმ სავალზე მდებარე სოფელ ატენში. იგი აღმართულია მდინარე ტანას ხეობის კლდეზე, რომელიც ცნობილია თვალწარმტაცი პეიზაჟებითა და ღვინით. სიონი ჯვარ–გუმბათოვანი ტიპის ნაგებობისაა. მისი ფასადები მდიდრულადაა შემკობილი ორნამენტებითა და რელიეფური ფორმებით.

“ტაძრის კედლებზე შემორჩენილია ნუსხურითა და ნუსხა–ხუცურით, ქართული ანბანის ადრეული სახით შესრულებული წარწერები, დათარიღებული 835 წლით. ქართული თანამედროვე ანბანის – მხედრულის პირველი ნიმუშიც მოიპოვება ატენის სიონის ტაძარში და თარიღდება 980–იანი წლებით. ტაძრის მახლობლად შუა საუკუნეების ციხე–ქალაქ ატენის ნანგრევებია (თანამედროვე სოფლები – დიდი ატენი და პატარა ატენი).

ისტორიული წყაროების თანახმად, ბიზანტიის კეისარ ჰერაკლეს (VII საუკუნე) ლაშქრობის დროს აშენდა ეკლესია, რომელიც გახდა სამცხე-საათაბაგოს ცენტრალური ისტორიული ეკლესია XII-XVI საუკუნეებში. ეს იყო საქართველოს უდიდესი ეკლესია, სვეტიცხოველზე დიდიც კი. XIII საუკუნის ბოლოს ეკლესია მიწისძვრამ გაანადგურა, მაგრამ მალევე აღადგინეს.

ეკლესიის მთავარი საგანძური იყო აწყურის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი, რომლის შექმნაც მრავალ სასწაულთან არის დაკავშირებული. ანდრია მოციქულს უნდა ექადაგა საქართველოში და მან წამოიღო ღვთისმშობლის ხატი. ანდრია მოციქულმა ბევრი სასწაული აღასრულა ამ ხატის შემწეობით. მან ააშენა ეკლესია და იქ დააბრძანა ხატი. 

ისტორიულ წყაროებში აწყურის ციხე პირველად მოხსენიებულია XI საუკუნეში, როგორც სტრატეგიულად ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი შენობა ისტორიულ მესხეთში. იმ კლდის სამხრეთ ფერდობზე, რომელზეც აშენებულია ციხე, არის უძველესი ნასახლარები. ციხის ამჟამინდელი ნანგრევები მიეკუთვნება შუა საუკუნეებს.

XVI საუკუნეში, ციხე ხელთ იგდეს ოსმალებმა და აწყურის ციხე გადაიქცა პლაცდარმად, საიდანაც თურქები უტევდნენ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს. ამჟამად, ციხის შენობათა ერთიანობა განადგურებულია. აქ შესაძლებელია სხვადასხვა დროის ნასახლარი შრეების ხილვა.

აჭის ეკლესია ხელოვნურად ამაღლებულ ბორცვზეა აგებული, აჭისწყლი  შემოსაზღვრულია მაღალი, მტკიცედ ნაგები ქვის გალავნით. სავარაუდოდ, ის ციხესიმაგრის ფუნქციასაც ითავსებდა. ტაძარი კვადრატული ფორმის დარბაზული ტიპის ნაგებობაა.. მისი ფანჯრები და სვეტებიანი ჯვარი აღმოსავლეთის ფასადზე დაფარულია ულამაზესი  ჩუქურთმით, რომელიც ერთ-ერთი საუკეთესოა მთელ გურიაში. ეკლესიის მოცულობა დიდი არ არის. ტაძარი საკმაოდ ადრეა აშენებული და ასევე გამორჩეულია მისი მხატვრობაც. აჭის მონასტერთან ჩამოედინემა ასევე მდინარე „აჭი“, რომელიც მთიდან მოედინება და ძალიან კამკამაა. ტურისტებისთვის ზაფხულში ეს მდინარე გართობის და დასვენების კარგი საშუალებაა. 

ახალი შუამთის მონასტერი დაარსდა XVI საუკუნეში კახეთის დეოდფლის თინათინის მიერ. კარგად შემონახულ XVI საუკუნის ფრესკებზე გამოსახულია თინათინი, მისი მეუღლე მეფე ლევან II და მათი ვაჟი – ალექსანდრე, ასევე ბიბლიური სცენებიც. ძველი შუამთის ქვითნაშენი სამი ეკლესია, ახალი შუამთიდან 1,8 კმ–ით ზემოთ, წარმოადგენდნენ მონასტერს, რომელიც დაარსდა V საუკუნეში. გზასთან ყველაზე ახლოს V-VI საუკუნეების სამნავიანი ბაზილიკაა, მომდევნო ორი - VII საუკუნის.

ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი , იგივე, ქუთაისი საკათედრო ტაძარი, უფრო ფართოდ ცნობილი, როგორც ბაგრატის ტაძარი, არის XI საუკუნის ძეგლი ქუთაისში, იმერეთის რეგიონში. შუა საუკუნეების ქართული არქიტექტურის შედევრმა ბევრი ნგრევა და ზიანი გადაიტანა საუკუნეთა განმავლობაში და დღევანდელი სახე მან 1950-იან წლებში დაწყებული რეკონსტრუქციის შედეგად, თანდათანობით მიიღო, მთავარი კონსერვაციული სამუშაოები კი 2012 წელს ჩატარდა. ტაძარი გამორჩეული ძეგლია, რომელიც ქალაქ ქუთაისის ცენტრალურ ნაწილს ამშვენიერებს.

ბებრისციხე შუა საუკუნეების ციხეა. უძველეს დროს მას ბელთას სახელით იცნობდნენ. მთლიანი ფართობი დაახლოებით 1500 მ–ია, ციხის შიდა ეზო – 600 კმ2.

ბეთანიის ღვთისმშობლის შობის მონასტერი, აგრეთვე ცნობილი როგორც ბეტანია ან ბეთანია აღმოსავლეთ საქართველოში მდებარე შუა საუკუნეების ქართული მართლმადიდბლური ეკლესიაა. იგი ქვეყნის დედაქალაქ თბილისიდან სამხრეთ–დასავლეთით 16 კმ–ში(9.9 მლ) მდებარეობს. იგი საქართველოს „ოქორს ხანის“, XI-XII სს–ების არქიტექტურის საუცხოო ნიმუშია. ცნობილია თავისი კედლის მხატვრობით, რომელიც მოიცავს იმდროინდელი ქართველი მონარქების ჯგუფურ პორტრეტებს. 

ბერთუბნის მონასტერი — დავითგარეჯის კომპლექსში შემავალი ერთ-ერთი გამოქვაბული მონასტერი. დაარსებულია XII საუკუნეში. აღსანიშნავია ღვთისმშობლის დარბაზული ეკლესია და სატრაპეზო, რომელთა კედლებიც შემკულია XIII საუკუნის დასაწყისის მხატვრობით: გამოსახული არიან თამარ მეფე და ლაშა გიორგი, სატრაპეზოში ძირითადად ტრაპეზის თემაა გადმოცემული. აქვეა ეპიზოდი დავით გარეჯელის ცხოვრებიდან — „ლუკიანე წველის ირმებს“, ეს მოხატულობა მხატვრობის გარეჯის სკოლის განვითარების მწვერვალია; ადგილობრივ ტრადიციებთან ერთად მათში მკაფიოდ აისახა აყვავების ხანის ქართული მონუმენტური მხატვრობის ზოგადი თავისებურებანი. 

ბინაძორის ეკლესია უნიკალურია თავისი ორნამენტებითა და დეკორით. ბინაძორის გალავანი რთული საფორტიფიკაციო ნაგებობაა. უშუალოდ ეკლესია–სამრეკლოს ევლება სწორკუთხა გალავანი. აღმოსავლეთ და დასავლეთ კედლებში კარიბჭეა აგებული.

ბირთვისის ციხე მდებარეობს საქართველოში, ქვემო ქართლის მხარეში, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტში,.ბირთვისის ციხის აგების თარიღი უცნობია, თუმცა ისტორიულ წყაროებში პირველად იგი XI საუკუნეშია მოხსენებული ბირთვისის ციხის შემდგომი ისტორიიდან, ბირთვისი არ არის ჩვეულებრივი გაგებით ციხე, ე.ი. იგი არ არის ერთად თავმოყრილ ნაგებობათა კომპლექსი, არამედ ესაა კონუსური ფორმის, კლდოვანი მთების ჯგუფების გაერთიანება, რომელიც დაახლოებით 1 კვ. კმ-ს მოიცავს.  ციხე ტურისტებში დიდ ინტერეს იწვევს და მას ხშირად სტუმრობენ.

წმ. ნინოს ბოდბის მონასტერი მდებარეობს კახეთში, სიღნაღიდან 2 კმ–ში. თავდაპირველად ტაძარი წმ. ნინოს (IVს.) საფლავზე ააგეს მეფე მირიანის განკარგულებით. განსაკუთრებული ცვლილება განიცადა XVII საუკუნეში. აქ ფუნქციონირებს დედათა მონასტერი. მონასტრის ტერიტორიაზე არის წმ. ნინოს წყარო, რომელიც მოედინება წმ. ნინოს მშობლების წმ. ზაბულონისა და სოსანას სახელობის ტაძრის ქვეშ. მონასტერი ითვლებოდა ერთ–ერთ უდიდეს წიგნთსაცავად საქართველოში, ამასთან ერთად იგი რამდენიმე რელიგიური მწერლისა და გადამწერის ადგილსამყოფელიც იყო. "1924 წელს, საბჭოთა მთავრობამ მონასტერი დახურა და ჰოსპიტალად გადააკეთა. 1991 წელს ბოდბის მონასტერი კვლავ მონასტრულ ცხოვრებას დაუბრუნდა. აღდგენითი სამუშაოები აქ 1990–დან 2000 წლამდე მიმდინარეობდა და საბოლოოდ 2003 წელს დასრულდა. 

ქვემო ქართლის მხარეში, ისტორიული ბოლნისის ტერიტორიაზე გერმანული დასახლება სახელწოდებით კატარინენფელდი 1818 წლიდან შეიქმნა.  დაახლოებით 500-მა ოჯახმა 1818 წელს თბილისთან ახლოს 8 კოლონია დააარსა. მათგან უდიდესი დასახლება იყო კატარინენფელდი, რომელშიც თავდაპირველად 95 ოჯახი ცხოვრობდა კატარინენფელდში  გერმანული გაზეთი, დაწყებითი სკოლა, ლუთერანული ეკლესია მგალობელთა გუნდით, მონადირეთა კლუბი, თეატრალური დასი და ქალაქის პარკი ჰქონდათ. ამ პატარა დაბაში პრიალა ქუჩები იყო, რაც საკმაო იშვიათობას წარმოადგენდა იმდროინდელი ტიპის დასახლებებისათვის და მეზობელ სოფლებში ბევრ ჭორსა თუ მითქმა-მოთქმას იწვევდა. დღეისთვის შემორჩენილ გერმანელთა საცხოვრებელი სახლების უმეტესობას სახურავები და ხის აივნები აქვს დაზიანებული, ზოგიერთი ჩამონგრეულიც კი არის. 

ბოლნისის სიონი ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ტაძარია საქართველოში. ღვთისმშობლის სახელობის სამნავიანი ბაზილიკა ქ. ბოლნისიდან 5 კმ-ზე მდებარეობს. გამორჩეულია თავისი არქიტექტურითა და ორნამენტებით. ტაძრის სამხრეთ შესასვლელთან ამოკვეთილია წარწერა, სადაც აღნიშნულია, რომ ტაძარი აშენდა 479-494 წწ-ში. ეს წარწერა, ამავდროულად არის საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ქართული დამწერლობის უძველესი ნიმუში. წარწერა გვამცნობს, რომ ტაძარი აუგია პირველ ბოლნისელ ეპისკოპოსს დავითს, ქართლის მეფის ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს. ტაძართან მდებარე სამრეკლო XVII ს-შია აგებული.

თამარის ციხე ფეოდალური ხანის ციხესიმაგრე მდებარეობს სოფელ ბუკისციხეში (ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი), ჩოხატაურიდან 6 კმ-ზე. იგი აღმართულია მდინარე სუფსის მარჯვნივ, მაღალ გორაზე, ე.წ. გურის ტბასთან. აქ ადამიანი ჯერ კიდევ გვიანდელ ბრინჯაოს ხანაში ცხოვრობდა. აღმოჩენილია გათლილი კვადრებით ნაგები გალავნის ნაშთები. ამჟამად ციხის მხოლოდ ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილია შემორჩენილი. აშენებულია რიყის ქვით და მოცულობით არცთუ ისე დიდია; განლაგებულია მაღალ ბორცვზე და საკმაოდ ციცაბო მისასვლელი აქვს. ციხეს გარშემო უვლის ძლიერ დაზიანებული გალავანი. 

გეგუთი არის შუა საუკუნეების ქართული სამეფო სასახლე, რომელიც ახლა მთლიანად ნანგრევებადაა ქცეული. იგი მდებარეობს იმავე სახელის მქონე სოფელში, ქალაქ ქუთაისიდან 7 კმ - ში. გეგუთის სასახლის ნანგრევები იკავებს დაახლოებით 2000 მ2 ფართობს მდინარე რიონის გასწვრივ. ყველაზე ადრეული ნაგებობა - უბრალო, ერთოთახიანი შენობა დიდი ბუხრით - მიეკუთვნება VIII-IX საუკუნეებს. “სამეფო კომპლექსის მთავარი ნაწილი, რომელიც მეფე გიორგი III-ის (1156-1184) ბრძანებით აიგო, არის ოთხ იარუსიანი აგურის ნაგებობა, რომელიც დაშენებულია სამ მეტრიან პლინთუსზე. თავისი ვრცელი, ჯვრის ფორმის ცენტრალური დარბაზის გუმბათის დიამეტრი კი 14 მეტრს აღწევს. მთლიანი ნაგებობა შემოსაზღვრულია და გამაგრებული მასიური სვეტებით. დასავლეთით მდებარე დამატებითი ნაგებობები და კარის ეკლესია უფრო გვიანდელ პერიოდს, XIII-XIV საუკუნეებს მიეკუთვნება.

გელათი დასავლეთ საქართველოში, იმერეთში, ქუთაისის მახლობლად მდებარე შუა საუკუნეების სამონასტრო კომპლექსია. ქართული ოქროს ხანის შედევრი დააარსა ქართველთა უდიდესმა მეფემ დავით IV აღმაშენებელმა 1106 წელს (აქვეა მისი განსასვენებელი) და იგი აღიარებულია იუნესკოს მიერ, როგორც მსოფლიო მემკვიდრეობის ნაწილი.

გელათი იყო საქართველოს ერთ-ერთი მთავარი კულტურული და ინტელექტუალური ცენტრი. აქ მდებარეობდა აკადემია. იმ უმნიშვნელოვანესი საქმის გამო, რომელიც გელათის აკადემიაში კეთდებოდა, ხალხმა მას „ახალი საბერძნეთი/ელადა“ და „მეორე ათენი“ შეარქვა.

გელათის მონასტერში შემონახულია ფრესკებისა და ხელნაწერთა დიდი რაოდენობა, რომელთა უმეტესობა XII-XVII საუკუნეებს მიეკუთვნება. 

გერგეტის სამება – ასე ეწოდება წმინდა სამების ეკლესიას, რომელიც საქართველოში, სოფელ გერგეტის მახლობლად მდებარეობს. ეკლესია მდინარე ჩხერის(მდინარე თერგის მარცხენა შენაკადის) მარჯვენა ნაპირზე, ყაზბეგის მთის ქვეშ 2170 მ სიმაღლეზე დგას.

გერგეტის სამების ეკლესია XIV ს–ში აშენდა, და ერთადერთი ჯვარ–გუმბათოვანი ეკლესიაა ხევის პროვინციაში. ცალკე მდგარი სამრეკლო თარიღდება იმავე პერიოდიდ, რომლითაც ეკლესია. მისი იზოლირებული მდგომარეობა მთაზე, შემოფარგლული მხოლოდ ბუნებით, საქართველოს სიმბოლოდ იქცა. 

ეკლესია მოლაშქრეებისათვის პოპულარული დანიშნულების ადგილია, მთაზე ასვლას ფეხით სამი საათი სჭირდება, ხოლო ჯიპით ან სხვა სამთო ტრასპორტით – ნახევარი საათი.

ანტიკური და შუა საუკუნეების ხანის გონიო-აფსაროსის ციხე-სიმაგრე მდებარეობს ქალაქ ბათუმთან ახლოს. აფსაროსის ციხეს უნიკალური სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა იგი იცავდა ჭოროხისა და აჭარისწყლის შემოსასვლელებს, რომლებიც სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს შიდა რაიონებს აკავშირებდა შავი ზღვის სანაპიროსთან. სწორედ ამგვარი მდებარეობის გამო იქცა გონიოს ციხე ჯერ რომის იმპერიის, შემდეგ კი ბიზანტიის ერთ-ერთ საყრდენ ციტადელად აღმოსავლეთ შავი ზღვის პირეთში. გონიოს ციხის გალავანი 18 კოშკით არის გამაგრებული. ყოველ მხარეს თითო ჭიშკარია. ციხე ამჟამად რესტავრირებულია და ტურისტებში დიდ ინტერესს იწვევს. 

მე-19 საუკუნის 40-იან წლებში, მთავარმა დავით დადიანმა სასახლესთან ერთად ბაღის გაშენება დაიწყო.დავით დადიანმა და მისმა მეუღლემ, ეკატერინემ, ავსტრიიდან მოიწვიეს დეკორატორი ჟოზეფ ბაბინი. მის მიერ დაიგეგმა გორდის ბაღი, რომლის განაშენიანების პრინციპი სასახლიდან მიმავალი დიაგონალური ხეივნებით და მათ შორის მოთავსებული ყვავილნარით, ავზებით და ბზა-ბუჩქნარს შორის მოთავსებული წყაროებით იყოგამოხატული.1878 წელს გორდის ბაღის დასრულება მიანდეს იტალიელ გაეტანო ზამბერლეტის. გაეტანომ კარმიდამოში მოაწყო ორანჟერეა, სადაც გამოყავდა მცენარეები. ნიკოლოზ დადიანმა 1891 წელს ევროპული ორანჟერეებიდან ნერგები ჩამოიტანა.ნიკოლოზ დადიანის სიცოცხლეში ბაღში დიდი საფუტკრე მეურნეობა იყო. ბაღის მშვენება იყო დასავლეთის ჭიშკრის შესასვლელთან მდებარე „გედების ტბა“ და სამხრეთით გამართული სათევზე ტბორი, რომელშიდაც ანკარა წყარო ჩაედინებოდა. 1903 წელს ნიკოლოზ დადიანი, ხოლო 1907 წელს ზამბერლეტიც გარდაიცვალა, რის შემდეგაც შეწყდა ეგზოტიკური ჯიშის მცენარეებით ბაღის გამდიდრება.1919 – 1921 წლებში ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ მოხდა დადიანების კარ - მიდამოს ნაციონალიზაცია.1921 – 1922 წლებში დადიანთა კარმიდამო სრულიად უპატრონოდ იყო მიტოვებული. იძარცვებოდა ნაგებობები, იჩეხებოდა ბაღი.1924 წელს ხონის რაიაღმასკომის დადგენილებით, გორდის დადიანისეული ტყე - პარკი ბუნების ძეგლად გამოცხადდა.პარკის ტერიტორია ამჟამად 51 ჰა-ს შეადგენს. აქ ადგილობრივი სახეობის 89 და ეგზოტიკური სახეობის 59 ხემცენარეა გაშენებული. რაოდენობრივად კი 1495 ძირი ადგილობრივია, ხოლო 145 ძირი ნერგი - შემოტანილია. 

სამცხე - ჯავახეთის რეგიონში, ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტის სოფელი გორელოვკა, დღეისათვის ერთადერთი ადგილია საქართველოში, სადაც 130-მდე „დუხაბორი“ ცხოვრობს. 90–იან წლებამდე, საქართველოში „დუხაბორების“ რიცხვი ოთხი ათასს აღწევდა. „დუხაბორები“ საქართველოში 1841 წლიდან ცხოვრობენ

გორი საქართველოს აღმოსავლეთში მდებარე მუნიციპალიტეტი და შიდა ქართლის რეგიონალური ცენტრია. სახელი მომდინარეობს ქართული სიტყვიდან – გორა.

შუა საუკუნეებში გორი მნიშვნელოვანი სამხედრო ციხე–ქალაქი იყო და ინარჩუნებს სტრატეგიულ მნიშვნელობას იქიდან გამომდინარე, რომ მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოსა და დასავლეთ საქართველოს დამაკავშირებელ გზაზე. მისი არსებობის განმავლობაში, გორი რამდენჯერმე აიღეს რეგიონალური ძლიერების მოხვეჭის მიზნით. 2008 წლის რუსეთ–საქართველოს ომის დროს, ქალაქი რუსულმა ძალებმა დაიკავეს.

გორი დაბადების ადგილი ისეთი მოღვაწეებისთვის, როგორებიც არიან: საბჭოთა ლიდერი იოსებ სტალინი, ბალისტიკური ჭურვების დიზაინერი ალექსანდრე ნადირაძე და ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი.

 გორის ციხე საქართველოს შუა საუკუნეების ხანის ციხესიმაგრეა. მდებარეობს ქალაქ გორის ზემოთ, კლდოვან ბორცვზე. ციხეზე ცნობები XIII ს–ის ჩანაწერებში გვხვდება, მაგრამ არქეოლოგიური მონაცემები მოწმობს, რომ აქ ძვ.წ. I ათასწლეულის უკანასკნელ საუკუნეებში უკვე აღემართათ ძლიერი ციხესიმაგრე. სიმაგრე ძირითად სტრატეგიულ და ეკონომიკურ გზებს აკონტროლებდა დიდ გარნიზონთან ერთად. XVI ს–ში ოსმალებმა თბილისის დასაშინებლად ციხე დაიკავეს, მას შემდეგ სიმაგრე ხან თურქების, ქართველებისა და ხან ირანელების ხელში გადადიოდა.    

ქალაქ გორის პირისპირ, თრიალეთის მთებსა და მტკვრის სანაპიროზე, ამოზიდულია გორიჯვრის მთა, რომელზეც მდებარეობს ძველისძველი ტაძარი გორიჯვარი. IV საუკუნის დასაწყისში მთის წვერზე აღიმართა ჯვარი, მას შემდეგ იწოდება იგი გორიჯვრად. ტაძარი წმინდა გიორგის სახელობისაა. გორიჯვარზე ორი ეკლესია მდგარა, რომელთაგან ერთი VIII-IXს ნაგებობა იყო. გორიჯვრის მონასტრის ტერიტორიაზე, ისტორიკოს ვახუშტის გადმოცემით, დაკრძალულია წმინდა გიორგის თავი. მეორე ეკლესია გვიანი ხანის ნაგებობას წარმოადგენდა. გორიჯვრის მიდამოებში არის სამკურნალო წყალი, რომელიც ძველი დროიდან არის ცნობილი.

გრემი XVI საუკუნის არქიტექტურული ძეგლია – სამეფო ციტადელი და მთავარანგელოზის ეკლესია – მდებარობს კახეთში, საქართველოში. კომპლექსი ის ერთადერთია, რაც ერთ დროს აყვავებულ ქალაქ გრემისგან დარჩა და მდებარეობს იმავე სახელწოდების მქონე სოფელში, ყვარლის რაიონში, თბილისიდან 175 კმ–ში. გრემი XVI-XVII საუკუნეებში ფუნქციონირებდა როგორც ცოცხალი სავაჭრო ცენტრი აბრეშუმის გზაზე და იყო სამეფო რეზიდენცია. 

"ქალაქი განლაგებულია დაახლოებით ორმოც ჰექტარზე და სამ ძირითად ნაწილად იყოფა – მთავარანგელოზის ეკლესიის კომპლექსი, სამეფო რეზიდენცია და სავაჭრო რაიონი. 2007 წლიდან გრემის ძეგლი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ფონდში ირიცხება.

სოფელი გუდარეხი ქვემო ქართლში მდებარეობს, თბილისის სამხრეთით, ალგეთის ველზე, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტიდან 8 კმ–ში და ცნობილია მის მიდამოებში მდებარე სამონასტრო კომპლექსითა და ნასოფლარით. აქ გამოვლინდა შუა საუკუნეების ქალაქური დასახლების ნაშთები, კარგად განვითარებული კერამიკული წარმოებით. კომპლექსი მოიცავს დანგრეულ სასახლეს, სენაკებს, მარანს, პილასტერებიან ნაგებობას და სხვა რამდენიმე სტრუქტურულ ნაგებობასაც, რომლებიც თარიღდება XII-XIII სს–ებითა და XVI-XVII სს–ებით.

“ნასოფლარის სამხრეთით მდებარეობს XIII საუკუნის ეკლესია და ორსართულიანი სამრეკლო. ტაძარი ნაგებია თლილი ქვით, ფასადები მდიდრულადაა შემკული. ეკლესიას ამშვენებდა მდიდრულად მოჩუქურთმებული კანკელის ფრაგმენტები, რომელიც ამჟამად დაცულია საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში. სამრეკლო აგებულია 1278 წელს დემეტრე თავდადებულის მეფობის დროს. კომპლექსს რესტავრაცია ჩაუტარდა 2006 წელს. 

გურჯაანის ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი მდებარეობს სოფელ გურჯაანის მახლობლად, ტყეში, კახთუბნის ხეობაში. გურჯაანის ყველაწმინდა რთულ არქიტექტორულ ნაგებობას წამროადგენს.  ტაძრის ასაგებად გამოყენებულია სამი ტიპის საშენი მასალა: რიყის ქვა, შირიმი და აგური. იგი ერთადერთი ორგუმბათიანი ეკლესიაა საქართველოში. 

დადიანების სასახლე ქაქალ ზუგდიდის ცენტრში მდებარეობს. ეს ისტორიული სასახლე და ამჟამად მუზეუმი სამეგრელოს მთავრების-დადიანების რეზიდენცია იყო. თავდაპირველად სამთავრო რეზიდენცია ააგო ოდიშის მთავარმა ლევან II დადიანმა. ამჟამად სასახლე შედგება სასახლეებისგან, კარის ეკლესიისა და ბოტანიკური ბაღისგან. რეკონსტრუქციის დროს გამოიყენეს გოთური სტილი.დადიანების სასახლის მუზეუმი უძველესია საქართველოში. დავით დადიანმა ჯერ კიდევ 1839 წელს დააფუძნა პირადი მუზეუმი, არქეოლოგიური, ნუმიზმატური, სამხედრო და ეთნოგრაფიული კაბინეტებით. ამჟამად მუზეუმში 40000-ზე მეტი ექსპონატი ინახება. მათ შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია ღვთისმშობლის კვართი, ნაპოლეონ ბონაპარტის ნიღაბი, შამილის ხმალი, XVIII-XX სს-ის ევროპელ და ქართველ მხატვართა კოლექციები. მუზეუმის ოქროს ფონდში დაცულია ანტიკური და შუა საუკუნეების ოქრომჭედლობის ნიმუშები.

დავითგარეჯა კლდეში ნაკვეთი საქართველოს მართლმადიდებლური სამონასტრო კომპლექსია, მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთის რეგიონში, გარეჯის ნახევრუდაბნოს ქედზე, თბილისიდან სამხრეთ–აღმოსავლეთით 60-70 კმ–ში. კომპლექსი მოიცავს ასობით სენაკს, ეკლესიას, სამლოცველოს, სატრაპეზოს და ქვაში გამოკვეთილ საცხოვრის სადგომებს. კომპლექსი დაარსდა VI საუკუნეში ერთ–ერთი ასურელი მამის დავითის მიერ, ერთ–ერთი ცამეტი ასურელი მამათაგან, რომელთა საქართველოში მოღვაწეობის მიზანი ქრისტიანული რელიგიის დაცვა-განმტკიცება იყო.

ხეობა იწყება მდინარე ჩხერის შესართავთან(სტეფანწმინდის მახლობლად) და მთავრდება ზემო ლარსის მახლობლად. თავად ხეობა 11 კმ სიგრძეზეა გადაჭიმული. ყაბახისა და ხდას მდინარეების შესართავთან ხეობის ყვეაზე წვრილი და ქვიანი ნაწილი მდებარეობს. თქვენ ასევე შეგეძლებათ იხილოთ ხეობაში მდებარე ქართული მართლმადიდებლური მტავარანგელოზთა ეკლესია. იხილეთ მეტი – http://georgia.travel/en/kazbegi#sthash.QQzlkdz5.dpuf

დაშბაში (ისტორიული სახელი ახალქალაქი) — სოფელი წალკის მუნიციპალიტეტში (თრიალეთის სადაბო თემი). მდებარეობს ჭოჭიანის პლატოზე, ზღვის დონიდან 1500 მეტრზე, წალკიდან 2,5 კმ. დაშბაშის წმ.გიორგის ტაძარი “თავისუფალი ჯვრის“ ტიპის გუმბათოვანი ნაგებობაა. წარწერის მიხედვით, X-XI სს. მიჯნაზე თრიალეთის ერისთავთ-ერისთავის რატის დაკვეთით აუგიათ. ნაგებობა დაზიანებულია. გუნბათის ყელიდან მხოლოდ კარნიზის ფრაგმენტებია შემორჩენილი. შენობის დეკორატიულ სამკაულში გავრცელებულ სახეებთან ერთად გვხვდება ორიგინალური სკულპტურული კომპოზიციებიც.

დმანისის პლატო მოიცავს:

• შუა საუკუნეების ხანის დასახლება

• გვიანი ბრინჯაოს ხანისა და ადრეული რკინის ხანის არქეოლოგიური ფენები.

• საქალაქო ადრეპალეოლითური ძეგლი

დმანისის ისტორიულ–არქეოლოგიური მუზეუმ–ნაკრძალი 1983 წელს დაარსდა, 2006 წლიდან სახელმწიფო მუზეუმის სტატუსი აქვს. დმანისის ნანგრევებში გათხრები 1936 წელს დაიწყო.

მუზეუმი წარმოადგენს შუა საუკუნეების ქალაქ დმანისს და გეოლოგიურ შრეებს, თარირდება 1,8 მილიონი წლით და მდიდარია ჰომინიდური და ცხოველური ნაშთებით.

1991 წლიდან აღმოჩენილია ხუთი პრეისტორიული ჰომინიდის თავის ქალა. 

დოდოს რქა, დოდორქა — მონასტერი საქართველოში; ქართული ხუროთმოძრვრების მნიშვნელოვანი ძეგლი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში. VI საუკუნის I ნახევარში დააარსა დავით გარეჯელის ერთ-ერთმა მოწაფემ დოდომ.

შედგება სხვადასხვა დროის (VI - XVIII სს. ჩათვლით) გამოქვაბული კომპლექსებისაგან. მთავარი დარბაზული ეკლესია და სატრაპეზო გარეჯის საერთო აღმავლობის პერიოდს - XI-XIII საუკენეებს განეკუთვნება. განსაკუთრებით საყურადღებოა კლდეში გამოკვეთილი წმ. დოდოს მცირე ეკლესია, რომლისაგანც შემორჩენილია საკურთხევლის აფსიდის კონქი, კლდეში გამოკვეთილი უყელო გუმბათი, ჩდილოეთი კედელი და დასავლეთი ნართექსის კედლის ნაწილი. კონქში შემონახულია მხატვრობის ერთ-ერთი ყველაზე ადრინდელი (VIII-IX სს.) და მნიშვნელოვანი ნიმუში საქართველოში.

ეკლესია მდებარეობს ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტში, სოფელ ერკეთში. ერკეთის ეკლესია მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზის სახელზეა აგებული. მონასტერი თარიღდება X-XI სს. ინტერიერი  ნათელი საღებავებითაა მოხატული, მას აქვს 3 კარიბჭე და ულამაზესი ჩუქურთმები.

1947 წლიდან ვანში ჩატარებულმა სისტემატურმა კვლევებმა გამოააშკარავა კოლხეთის ერთ-ერთი აყვავებული ქალაქის ნანგრევები. დასახლების ოთხი სხვადასხვა ფაზაა ამოცნობილი. აქ გვხვდება ხის ნაგებობების ნარჩენები, ქვიან ნიადაგში გამოჭრილი საკრალური საკურთხევლები, მდიდრული სამარხები, ქვის ნაგებობების ნარჩენები, დამცავი კედლები, ე. წ. მცირე კარიბჭე, ტაძრები, საკურთხეველთა საკრალური ბაქნები და ბრინჯაოს ქანდაკებების ყალიბების ნარჩენები. მიჩენულია, რომ ძვ.წ. III – I სს–ში ვანი სალოცავი ქალაქი იყო. 

ვაშნარის   ნაქალაქარი  მდებარეობს ოზურგეთის დასავლეთით, ქალაქიდან 5 კმ-ზე. ვაშნარი გაშენებული იყო შემაღლებულ ადგილას, იქ, სადაც მდინარეები, სკურდუმი და ნატანები, ერთმანეთს ერთვის.  ვაშნარის ციხე-ქალაქის მშენებლობისა და ძლიერების პერიოდი ისტორიკოს-მკვლევართა მიერ V-VII საუკუნეებით განისაზღვრება. ციხე-ქალაქი სამი მხრიდან დაცული იყო ქალაქის ყოველ მხარეს დამცავი ნაგებობა იყო აგებული. ყოველ  40 მეტრში, მდგარა მცირე ზომის კოშკი და სხვა ნაგებობანი, რომელთაგან აღნიშვნის ღირსია ადრეული ქრისტიანული ხანის ეკლესია და სამლოცველოს ნაშთები. 

ვაჩნაძიანის ყველაწმინდის სამონასტრო კომპლექსი, გურჯაანის მუნიციპალიტეტის სოფელ ვაჩნაძიანიდან 5 კილომეტრის დაშორებით ტყეში მდებარეობს. ეს ტაძარი უმნიშვნელოვანეს ძეგლთა რიცხვს მიეკუთვნება. თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ ის გარდამავალი ხანის ქართული ხუროთმოძღვრების ნიმუშია VII-VIII საუკუნეებში იქ სამეკლესიანი ბაზილიკა იდგა. VIII საუკუნის დასასრულსა და IX საუკუნის დასაწყისში კი ყველაწმინდის გუმბათოვანი ეკლესია აუგიათ. ვაჩნაძიანის ყველაწმინდის სამონასტრო კომპლექსი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ძეგლია გურჯაანის მუნიციპალიტეტში და რაც ყველაზე მთავარია, ის უკვე კახეთის რეგიონის ტურისტულ რუქაზეა აღნიშნული.

ზარზმის მონასტერი წარმოადგენს ქართული არქიტექტურის მნიშვნელოვან ძეგლს. პირველი ეკლესია აშენდა ბერ სერაპიონ ზარზმელის მიერ. მოგვიანებით სერაპიონის მემკვიდრეებმა ააშენეს უზარმაზარი ეკლესია იმავე ადგილას. დღევანდელი ეკლესია და სამრეკლო აშენდა XIV საუკუნეში. ტაძრის შესასვლელში არის X საუკუნის ქვა, რომელიც წინა შენობიდან შემორჩა.

"ეკლესიის დღვანდელი მორთულობას წარმოადგენს სამხრეთ კარიბჭის ორნამენტები. შთამბეჭდავია კედლის მხატვრობა. ზარზმის სამრეკლო არის ერთ-ერთი უდიდესი საქართველოში. 1577 წელს პირველ სართულს დაემატა თაღი და გადააქცია იგი იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიად. XVI-XVII საუკუნეებში, თურქთა დაპყრობების შემდეგ, ზარზმის მონასტერი დაცარიელდა და საგანძური გაიხიზნა გურიაში, სოფელ შემოქმედში, სპეციალურად აშენებულ ეკლესიაში, რომელსაც ასევე ზარზმა ეწოდა. დღეს ეს საგანძური შენახულია თბილისის ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში."

ზედაზენი ქართული მართლმადიდებლური მონასტერია, მდებარეობს ზედაზნის მთის საგურამოს ქედზე, მცხეთიდან ჩრდილო–აღმოსავლეთითა და მდინარე არაგვის აღმოსავლეთ ნაპირზე.

მონასტერი დაარსებულია ერთ–ერთი ასურელი მამათაგანის, წმ. იოანეს, მიერ რომლებიც საქართველოში ქრისტიანობის გასაძლიერებლად იყვნენ ჩამოსულნი.

ზუგდიდის ეკლესია ზუგდიდის მუნიციპალიტეტში აშენდა იმპერატორ ალექსანდრე I-ის შემწეობით.

ვლახერნას ქალწული მარიამის ხატი ასევე დაუბრუნდა ადგილს. ეს ხატი ძალიან დიდი მნიშვნელობის მქონე იყო დადიანთათვის, რადგანაც, ამბობენ, რომ კონსტატნტინოპოლი განადგურებისაგან სწორედ ამ ხატმა იხსნა.

ეკლესიის დღესასწაული არის 2 ივლისს (ახალი სტილით, 15 ივლისს).

„თეთრი გიორგი“ ქრისტიანი წმინდანის, გიორგის საქართველოში გავრცელებული ერთ–ერთი ადგილობრივი სახელია, განსაკუთრებით კი ქვეყნის ჩრდილო–აღმოსავლეთ რეგიონებში. კულტის პოპულარიზაციამ გამოიწვია თეთრი გიორგის ნაციონალურ სიმბოლოდ აღიარება, საქართველოს გერბის ნაწილი 1918-1921 და 1991-2004 წლამდე.თეთრი გიორგის ეკლესია – კომპლექსი ახმეტის მუნიციპალიტეტის სოფელ აწყურის სამხრეთით 2 კმ-ზე, მაღალ გორაზე. კომპლექსში შედის ეკლესია, სამრეკლო, გალავანი და დამხმარე ნაგებობანი. ეკლესია და გალავანი განეკუთვნება X-XIII საუკუნეების, სამრეკლო – XVI საუკუნისაა, ხოლო დამხმარე ნაგებობები – XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზეა აშენებული. ტაძარი გუმბათოვანია, თავისუფალი ჯვრის ტიპის. ტაძრის ინტერიერი მთლიანად მოხატულია.

თელავი კახეთის რეგიონის ადმინისტრაციული და ეკონომიკური ცენტრია. ქალაქად ჩამოყალიბდა VIII-X სს-ში, როგორც რანთა და კახთა სამეფოს დედაქალაქი. XVII საუკუნის 60-იანი წწ-დან თელავი კვლავ კახეთის სამეფოს დედაქალაქია. ამ ეპოქის თელავის დიდი კომპლექსებიდან დღემდე მოღწეულია: ,,ბატონის ციხე“, ,,ვახვახიშვილების ციხე“,  ,,ყორბიჩაშვილების ციხე“, და ,,ძველი გალავანი“.  

   თელავის ცენტრში მდებარე კახეთის მეფეთა რეზიდენცია ,,ბატონის ციხე“ მოიცავს  3 ჰა ფართობს. მის ტერიტორიაზეა: გალავანი, სამეფო სასახლე( გაიხსნა 60 - იან წლებში და ამჟამად თელავის მუზეუმია), აბანო( ამჟამად შემორჩენილია საბანაო ოთახი და საქვაბე) და ორი ეკლესია( ერეკლე II-ის კარის ეკლესია, რომელიც თავდაცვითი ნაგებობაცაა და სახურავის ქვეშ მწყობილი აქვს სათოფურები).

იკორთის გუმბათოვანი ტაძარი რუსეთის მიერ ოკუპირებულ შიდა ქართლის ტერიტორიაზე მდებარეობს. ტაძრის სიახლოვეს დგას ქსნის ერისთავთა საგვარეულო ციხე. იკორთის ტაძარი აგებულია გიორგი  III -ის მიერ 1172 წელს. შემორჩენილია ფრესკული მხატვრობის ფრაგმენტები აფსიდში, ჩრდ, კედელზე და გუმბათზე. ტაძრის ფასადები და გუმბათის ყელი მდიდრულადაა მოჩუქურთმებული. . იკორთა XII-XIII სს. ქართლის გუმბათოვანი ეკლესიის კანონიკური ტიპის უადრესი ნიმუშია.

  იკორთას ტაძარში დაკრძალულნი არიან კახეთის ანტიირანული აჯანყების ლიდერები: ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები

 ოქროს ჩარდახი არის იმერეთის მეფეთა რეზიდენცია. XVII საუკუნის განმავლობაში რეზიდენცია რამდენჯერმე დაზიანდა, ლევან II დადიანის შემოსევების გამო, იგი ნაწილობრივ აღდგა სოლომონ II-ის მიერ. დღესდღეობით, რეზიდენციიდან შემორჩენილია მხოლოდ ერთი ნაგებობა - ე. წ. პატარა სახლი. 

იყალთოს მონასტერი დააარსა ერთ–ერთმა ასურელმა მამამ, ზენონმა, VI საუკუნეში. მდებარეობს თელავის დასავლეთით 7-8 კმ–ში. მონასტერი ცნობილი იყო, როგორც კახეთის, ისე მთლიანად საქართველოს ერთ–ერთი გამორჩეული კულტურულ–საგანმანათლებლო ცენტრი. აქ იყო დაარსებული აკადემია, სადაც გამოჩენილი ქართველი ფილოსოფოსი არსენ იყალთოელი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა. არქეოლოგიურმა გათხრებმა აკადემიის შენობაში გამოავლინეს უამრავი საამქრო, მარანი, სამჭედლო, საკუჭნაო და სხვა სამეურნეო დანიშნულების სათავსოები.

კაცხის სვეტი არის ბუნებრივი კირქვის მონოლითი, რომელიც მდებარეობს დასავლეთ საქართველოში, იმერეთში, სოფელ კაცხში, ქალაქ ჭიათურის მახლობლად. მისი სიმაღლე დაახლოებით 40 მეტრია და იგი გადაჰყურებს მდინარე კაცხურას ხეობას.

სვეტზე  არის სამლოცველოები, რომელთა საერთო ფართობი 150 მ2-ია. ჩატარებული კვლევისას აღმოჩენილი ნანგრევები მიეკუთვნება XI ან X საუკუნეს. ქართული წარწერა, რომელიც XIII საუკუნით თარიღდება, ამბობს, რომ აღნიშნული კულტურის ძეგლი არსებობდა იმ პერიოდშიც. სვეტთან არსებული რელიგიური მოღვაწეობა განახლდა 1990-იან წლებში და მონასტრის შენობა აღდგა 2009 წელს, სახელმწიფო პროგრამის ფარგლებში. 

კახეთის ისტორიული ციხე-სიმაგრე კვეტარა ახმეტის რაიონში მდინარე ილტოოს ნაპირზე მდებარეობს. კვეტარა კახეთის სამთავროს ერთ-ერთი ცენტრი იყო. ,, ქართლის ცხოვრება“ მას პირველად XI საუკუნის შუა წლებიდან იხსენიებს, თუმცა ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით, ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში უნდა დაარსეულიყო. ჩატარებული არქეოლოგიური კვლევა-ძიება ადასტურებს ამ ვერსიას. კვეტარას გარს არტყია რიყისა და ნატეხი ქვით ნაგები მძლავრი გალავანი, რომლის კედლებში დატანებულია კონტრფორსები, მრგვალი და ოთკუთხა კოშკები. ციხესიმაგრის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მხარეს, ყველაზე მაღალ ადგილზე, აკროპოლისია, რომელშიც სასახლე და ეკლესია იყო განლაგებული. ჯვრის ტიპის ეკლესია X  საუკუნის 1 ნახევარს მიეკუთვნება. იგი, როგორც ჩანს, მეფის კარის ეკლესია უნდა ყოფილიყო. ტაძარი სადაა, ყოველგვარი მორთულობებისა და ჩუქურთმების გარეშე, გადახურულია ცისფერი კრამიტით. 

ისტორიული წყაროების მიხედვით, კორცხელის ტაძარი აშენდა 1624-1639 წლებში ოდიშის მთავრის, ლევან II დადიანის მიერ. 1815 წელს ეკლესია განახლდა ნიკოლოზ დადიანის მიერ. 1859 წელს იგი კვლავ იქნა განახლებული.ტაძარი აშენებულია ქვისაგან და პატარა ზომისაა, დასავლეთ მხარეს აქვს გუმბათიანი შენობა თაღოვანი გალერეით. კორცხელის გუმბათი ეყრდონა საკურთხევლის კედლებს და ოთხ მართკუთხა ქვის სვეტს.

ეკლესიის მხატვრობა თარიღდება XVII საუკუნის მეორე ნახევრით. მხატვრობაში დომინანტური ადგილი უჭირავს ღვთისმშობლის თემას. რელიგიური დღესასწაულების თემაზე შესრულებული ფრესკები მრავლადაა. ეკლესიის ფასადი მოპირკეთებულია მცირე ზომის ქვებით. კედლებზე არის ბერძნული და ქართული წარწერები, თუმცა მათი უმეტესობა დაზიანებულია. 

ლარგვისის სამონასტრო კომპლექსი მდებარეობს მდ. ქსნის მარჯვენა ნაპირზე, ისტორიული ქსნის საერისთავოს ტერიტორიაზე. საისტორიო ტრადიციით ლარგვისი ქალაქად იქცა და ეკლესია აშენდა  VI ს-ში. ლარგვისი იყო ცხრაძმისხევის ცენტრი, აქ მდებარეობდა ციხე, რომელიც ქსნის ხეობის მთავარი ჩამკეტი იყო. მონასტერში მრავალი ხელნაწერი გადაწერილა, რომლებმაც ჩვენამდეც მოაღწია და ამჟამად ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში ინახება. ლარგისის სამონასტრო კომპლექსი გარშემორტყმულია კოშკებიანი გალავნით, რომლის შიგნით ციხე-ციტადელი მდებარეობს. ტაზარს ავს 2 შესასვლელი, უხვად არის განათებული სარკმლებით. სადიაკვნეს თავზე მოწყობილია სამალავი. აქვს სათოფურები. 

ლიხაურის ციხე  აიგო XII საუკუნეში მტრისგან თავდაცვის მიზნით. ციხე  უკეთ დაცული რომ ყოფილიყო, მდინარესთან მიწისქვეშა გვირაბი აკავშირებდა. ამ  გვირაბის ძირითადი მიზანი იყო, ალყაშემორტყმულ ციხეში მყოფ მებრძოლებს საკვებითა და სასმლით მომარაგებისთვის მუდმივი გზა ჰქონოდათ და შეძლებოდათ,  მტერს ზურგიდან დასხმოდნენ თავს. გარდა ამისა იყო დამაკავშირებელი საიდუმლო გვირაბი ერთ-ერთ ციხესთანაც, რომელიც ლიხაურის ციხის ახლოს მდებარეობდა. ეს გვირაბები საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენდა მტრისგან თავის დასაღწევადაც. ციხეს იყენებდნენ მხოლოდ სამხედრო მიზნებისთვის. ციხე ცნობილია, როგორც “თამარის ციხე“, იმის მიუხედავად, რომ ქართველთა მეფე აქ არასოდეს ყოფილა.სავარაუდოდ ეს სახელი ციხეს თითქოს ძალას მატებდა, რადგან თამარის სახელი ჩვენი ქვეყნის ძლიერების პერიოდს, “ოქროს ხანას“ უკავშირდება. ციხეს ასევე ჰქონდა მეორე სახელი _ “წარმატების ციხე“, რაც იმით აიხსნება, რომ მისი არსებობის მანძილზე ის არასოდეს დაუპყრია მტერს და გმირულად გაუძლო ყველა ომს.

მანავის ღვთისმშობლის ეკლესია — ეკლესია საქართველოში, კახეთის მხარეში, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში, სოფელ მანავის ჩრდილოეთით, მთის ფერდზე. განეკუთვნება კუპელჰალეს სტილს.

მანავის ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია დავით გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარს ეფთიმის აუშენებია. ამაზე მოგვითხრობდა ვრცელი სამშენებლო წარწერა. იგი დღემდე არ შემორჩენილა.

არქიმანდრიტი ეფთიმი აქ 1774-1798 წლებში მოღვაწეობდა. ამავე პერიოდში თავსდება მანავის ეკლესიის აგების თარიღიც – 1794 წელი. 2008 წელს ეკლესიას ჩაუტარდა რესტავრაცია.

მანგლისის ღვთისმშობლის მიძინების საკათედრო ტაძარი – მანგლისის სიონი ქვემო ქართლის მხარეში, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტში, დაბა მანგლისის განაპირას მდებარეობს. ტაძარი თარიღდება V საუკუნით, თუმცა დღევანდელი სახე მიიღო XI საუკუნის პირველ ნახევარში და წარმოადგენს ჯვარგუმბათოვან ტაძარს. ტაძრის ცნობილ სიწმინდეს წარმოადგენს მანგლისის ღვთისმშობლის ხატი, რომლის ისტორია წმინდა იოანე მანგლელს(1751) უკავშირდება.

მარტვილის მონასტერი სამეგრელო–ზემო სვანეთში, სოფელ მარტვილში მდებარე ქართული სამონასტრო კომპლექსია (VII-Xსს). ის მდებარეობს ტერიტორიის უმაღლეს ბორცვზე და წარსულში დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა. 

მართვილის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი გასული საუკუნის 50-იანი წლებში ისტორიკოსმა გივი ელიავამ დაარსა. მუზეუმში 55 ათასი ექსპონატია დაცული. მუზეუმი  მოიცავს ღია სივრცესაც, სადაც ძველკოლხური ვაზის ჯიშების აღდგენაზე მუშაობენ. მუზეუმში  მარტვილში, სენაკში, აბაშასა და ჩხოროწყუში აღმოჩენილი გეოლოგიური, არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული კოლექციები ინახება. მათი დიდი ნაწილი მოპოვებულია მუზეუმის მიერ ჩატარებული ექსპედიციების და მოსახლეობის მიერ შემთხვევით აღმოჩენილი მასალის ადგილზე შეგროვების შედეგად. მუზეუმი დიდ ინტერესს იწვევს ტურისტებში, რაც მნახველთა რაოდენობაზეც აისახება.

მარტყოფის ღვთაების მონასტერი მდებარეობს სოფ. მარტყოფის (გარდაბნის რაიონი) მახლობლად, თბილისიდან აღმოსავლეთით, 25-27 კილომეტრზე. ტყით დაფარულ იალნოს ქედზე. ღვთაების მონასტერი დაარსებულია 13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთის მამა ანტონ მარტყოფელის მიერ VI საუკუნეში. მონასტერს გარს ერტყა სათოფურებიანი გალავანი. ტაძრის აღმოსავლეთით დგას 1629 წელს აგებული სამსართულიანი სამრეკლო. “მონასტრიდან აღმოსავლეთით, მთის თავზე დგას მამა ანტონის სვეტი, რომლის ნანგრევებზე უკანასკნელ დროს ახლიდან აშენდა კოშკი. სწორედ აქ გაატარა მამა ანტონმა სიცოცხლის ბოლო 15 წელი. ჟამთა მსვლელობაში მონასტერმა მრავალი ცვლილება განიცადა. პირველად ის IX საუკუნეში შეაკეთეს. მნიშვნელოვანი სარესტავრაციო სამუშაოები ჩატარდა XIX საუკუნეში.

მოწამეთა არის პატარა ულამაზესი მონასტერი მრგვალი კოშკებით, რომლებიც შემკულია წვეტიანი გუმბათებით. მონასტერი მდებარეობს მდინარე რიონის ზემოთ და იგი ჩაფლულია ნაპირის სიმწვანეში. ლეგენდის თანახმად, მონასტერი აშენდა იმ ადგილას, სადაც მუსლიმმა მტრებმა თავი მოკვეთეს დავით და კონსტანტინე მხეიძეებს, ქართველ თავადებს, რომელთაც სარწმუნოების შეცვლაზე უარი განაცხადეს. მონასტრის პატარა სენაკში არის დიდი მართკუთხა თაღი, სადაც დასვენებულია საქართველოს ეკლესიის მიერ წმინდანებად შერაცხული თავადების ძვლები.

მუცო საქართველოს პატარა სოფელია. საქართველოს ისტორიული პროვინციის (ამჟამად მცხეთა–მთიანეთის რეგიონი), ხევსურეთის ერთ–ერთი ყოფილი ციხე–სიმაგრე, მდებარეობს კლდიან მთაზე (1880 მ.) მდინარე ანდაქისწყლის მარჯვენა სანაპიროზე. 

მდინარე ქსნის მარცხენა მხარეს, ვაკეზე დგას ციხე-გალავანი. აქ იყო მუხრან-ბატონთა უკანასკნელი პერიოდის რეზიდენცია. ციხის 1756 წლის წარწერაში სახლთუხუცესი კონსტანტინე მუხრან-ბატონი გვატყობინებს, რომ ეს ადგილი აუოხრებია მტერს, ხოლო მცხოვრებნი - "მიმოდაბნეულან". მან აქ მოზღუდა გალავანი, ხალხი შეკრიბა და დაამკვიდრა. მტრის შემოსევის დროს არა მარტო სოფელი მუხრანი, არამედ ახლომახლო სოფლებიც გალავანს აფარებდნენ თავს. 

მუხრანის ციხის შიგნით ერთნავიანი ეკლესია დგას. მეორე გალავნის გვერდით, ეზოში კიდევ ორი ეკლესიაა. აქ იყო მუხრან-ბატონთა სამყოფი; მეორეში იხიზნებოდნენ მტრის შემოსევის დროს.

მღვიმევის მართლმადიდებლური მონასტერი მდებარეობს დასავლეთ საქართველოში, ყვირილას ხეობაში, სოფელ მღვიმევის მაახლობლად. მონასტერში მდებარეობს საკმაოდ ვიწრო და გრძელი ბილიკი, რომელიც გვირაბს უერთდება. სამონასტრო კომპლექსი ბევრი შენობისაგან შედგება. მთავარი ტაძარი მაცხოვრის სახელობისაა. მთავარი ტაძრის ფასადი შემკულია ჯვრებითა და გრვაიურებით. ტაძრის ჩრდილოეთ კედელზე კვლავ შეინიშნება XIII საუკუნეში შესრულებული ფრესკები, ხოლო სამხრეთ კედლის მხატვრობა კი XVI საუკუნეს მიეკუთვნება. წინა კარიბჭე არის ხეზე შესრულებული ჩუქურთმის უნიკალური შედევრი.

მწვანე მონასტერი, წმ. გიორგის სახელობის ტაძარი, აშენდა ჩითახევში წმ. გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეების, ქრისტეფორესა და თეოდორეს მიერ დაახლოებით IX საუკუნეში. მდინარე მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე აშენებული სამონასტრო კომპლექსი მოიცავს ერთნავიან ეკლესიას და XV-XVI საუკუნის სამრეკლოს.

ეკლესია წარმოადგენს IX საუკუნის მშენებლობის სტილს. ბერთა სენაკები განლაგებული იყო ეკლესიის ირგვლივ. მათგან ზოგიერთი დღემდე შემორჩა. 

მდინარე, რომელიც მონასტერთან მიედინება სავსეა მოწითალო ფერის ლოდებით, რომლებსაც „სისხლიან ლოდებს“ უწოდებენ. მორწმუნეებს სწამთ, რომ XVI საუკუნეში მოკლული ბერების სისხლი კვლავ ამჩნევია ქვებს. 

1980-იან წლებში აღდგენითი სამუშაოები ჩატარდა და 2002 წელს მონასტერი აღდგა. 

ნარიყალა (ნარინ კალა) — უძველესი დროის ციხესიმაგრე, რომელიც თბილისსა და მდინარე მტკვარს გადაჰყურებს. ნარიყალა (სპარს. ნარინყალა — ციტადელი, შიდაციხე), თბილისის ციხის — კალას გვიანდელი სახელწოდებაა. წყაროებში პირველად მოხსენიებულია 1772 წელს გერმანელი მოგზაურ იოჰან გიულდენშტედტთან. ციხესიმაგრე გალავნის ორი სექციისგან შედგება, რომელიც ციცაბო ამაღლებაზე მდებარეობს გოგირდის აბანოებსა და ბოტანიკურ ბაღს შორის. ნარიყალას ქვემო ეზოში ახლად აღდგენილი წმ. ნიკოლოზის სახელობის ეკლესია და მცირე კაფე მდებარეობს.

ციხესიმაგრე IV საუკუნეში დაფუძნდა როგორც „შურის ციხე“. VII საუკუნეში და მოგვიანებით დავით აღმაშენებლის მიერ (1089-1125) მნიშვნელოვნად გაფართოვდა. მოგვიანებით შემოსულმა მონღოლებმა მას „ნარინ ქალა“ („მცირე ციხესიმაგრე“) დაარქვეს. დღემდე მოღწეული ძირითადი გამაგრებები XVI და XVII საუკუნეებით თარიღდება. 1827 წელს ციხის გალავნის დიდი ნაწილი მიწისძვრამ დააზიანა და დაანგრია.

ციხესიმაგრე რთული სისტემის თავდაცვითი ნაგებობა იყო, მტკიცე კედლებით, კოშკებითა და პატნეზებით (ბასტიონებით) გამაგებული, ძნელად მისადგომი და ასაღები. ადრეული მშენებლობის ნაშთები დღესაც არის შემორჩენილი ციხის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში მდგომი კოშკის კედლებში, თლილი ქვის სახით.

ნეკრესი კახეთის რეგიონში მდებარეობს. იგი წარმოადგენს საეკლესიო ნაგებობების კომპლექსს და საქართველოს ერთ–ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან კულტურულ ცენტრს. გორაზე, ტყეში მდგარი მონასტერი მოიცავს რამდენიმე სხვადასხვა სტრუქტურულ ნაგებობას, რომლებიც სხვადასხვა პერიოდშია აგებული. (IV-IX სს.)

“IV საუკუნეში აშენებული პატარა ბაზილიკური ტიპის ნაგებობის სამლოცველო უძველესია, V-VII საუკუნეებში აღმართეს მტავარი სალოცავი – ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია, სამნავიანი ბაზილიკა, რომელსაც რამდენიმე მნიშვნელოვანი წარწერა და XVI საუკუნის ფრესკული მოხატულობა აქვს. IX საუკუნეში გუმბათიანი ეკლესია აიგო. ამას გარდა არის სხვა ნაგებობებიც – ეპისკოპოსის სასახლე, და სხვ. VI საუკუნის მეორე ნახევარში აბიბოსი (ერთ–ერთი ცნობილი 13 ასურელ მამათაგან) გახდა ნეკრესის ეპარქიის წინამძღოლი. 

 ნინოწმინდის დედათა მონასტერი, რომელიც საგარეჯოში მდებაროებს. სოფელსაც ასე ჰქვია - ნინოწმინდის კომპლექსის მთავარი ნაგებობაა VI საუკუნის 50-75-იან წლებში უნდა იყოს აგებული - ესაა წმინდა ნინოს სახელობის ტაძარი.. ტაძრის გვერდით დგას XVI ს-ის კოშკი-სამრეკლო, რომელიც ხშირად მტრისგან იფარავდა ხალხს. კომპლექსს ძველი დროიდან გარს ერტყა დიდი გალავანი, რომელიც კოშკებით იყო აღჭურვილი და ადგილობრივი მოსახლეობა თავს აფარებდა ომიანობის დროს. მონასტერში მდიდარი წიგნთსაცავი ყოფილა, რასაც მოწმობს ჩვენს დრომდე მოღწეული ხელნაწერები. აქ მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და პოეტები. XX  საუკუნის ბოლოს სრულიად საქართველოს პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით ნინოწმინდაში აღდგა სამონასტრო ცხოვრება, ჩატარდა სარემონტო სამუშაოები. ამჟამად აქ ფუნქციონირებს დედათა მონასტერი. 

ნოქალაქევის ციხე–სიმაგრე წარმოადგენს IV-VI საუკუნის ციხე-სიმაგრის ნანგრევებს. იკავებს 20 ჰექტარამდე ფართობს.

განლაგებულია სტრატეგიულ ადგილზე მდინარე ტეხურას მიდამოებში. ნოქალაქევი იყო ლაზიკის (თანამედროვე სამეგრელო) უმნიშვნელოვანესი მცველი.

მიუხედავად იმისა, რომ დღეს არსებული გამაგრებებიდან და სტრუქტურებიდან უმეტესობა თარიღდება IV-VI საუკუნით, არის უფრო ადრეული ნამოსახლარის მტკიცებულებაც (გვიანდელი ბრინჯაოს ხანა/ადრეული რკინის ხანა). კვლავ მიმდინარეობს გათხრები, რომელსაც ატარებს „ანგლო-ქართველური ექსპედიცია ნოქალაქევში“. ეს წარმოადგენს ადგილობრივი  და საერთაშორისო სტუდენტებისათვის შესანიშნავი პრაქტიკის გავლის საშუალებას.  

ორბელიანების სასახლე კასპის მუნიციპალიტეტის ისტორიულ–არქეოლოგიური ძეგლია. სასახლე წარმოადგენს კომპლექსურ ნაგებობას, რომლის შემადგენლობაშიც შედის: ციხე–გალავანი, სასახლე, მარანი და სხვა სამეურნეო ნაგებობანი.

სასახლე მდებარეობს კომპლექსის ჩრდილოეთ ნაწილში, რომელსაც გარს უზარმაზარი ხის აივნები აკრავს. ინტერიერი ძალზედ საინტერესოა, ფანჯრები თაღოვანია. სასახლე გადახურულია კრამიტის სახურავით.

ღვთისმშობლის შობის დედათა მონასტერი ქარელის რაიონის სოფელ ორთუბანში, მძოვრეთის ციხე-დარბაზში მდებარეობს, მისი აგება უშუალოდ უკავშირდება ციციშვილთა საფეოდალო ცენტრის გადმოტანას სამწევრისიდან. კომპლექსი XVII-XVIII საუკუნეებით თარიღდება, მის შემადგენლობაში შედის ღვთისმშობლის შობის სახელობის ეკლესია და შვიდსართულიანი სამრეკლო წარსულს თუ გადავხედავთ,. XVIII საუკუნიდან ქალაქის სტატუსი ქვეითდება და იწოდება “მცირე ქალაქად“.  XIX საუკუნეში ციციშვილები  ტოვებენ ამ ადგილს და ქალაქიც წყვეტს არსებობას.  მის ნანგრევებზე ახალი სოფელი ორთუბანი გაშენდა. დღეს მოსახლეობისგან დაცარიელებულ სოფელს დედების მიერ აღვლენილი ლოცვა აძლიერებს.

ოქროს ციხე მდებარეობს ადიგენის მუნიციპალიტეტში. იქ მოხვედრა რთულია. იგი ერთ-ერთი უძველესი ციხეა საქართველოში.

ციხე თავდაცვითი ნაგებობა იყო და XIII საუკუნეში უნდა აშენებულიყო.

ოცინდალეს კომპლექსი მდებარეობს ზღვის დონიდან 640 მ-ზე და გადაჰყურებს კოლხეთის დაბლობს. კომპლექსი მოიცავს ეკლესიას, რომელიც XI საუკუნით თარიღდება და კოშკს, რომელიც დაახლოებით VIII საუკუნეში აიგო.

მდებარეობა: სოფელი თაია (ზუგდიდიდან 45 კმ- ში)

პეტრა, ისტორიული ციხე-ქალაქი დასავლეთ საქართველოში -აჭარაში, სოფელ ციხისძირში, ხელსაყრელი სამხედრო-სტრატეგიული და სავაჭრო-ეკონომიკური მდებარეობის გამო ლაზების ამ უძველეს სამოსახლო ადგილზე VI საუკუნეში ბიზანტიის იმპერატორ იუსტინიანემ ქალაქი გააშენა. ქალაქის ტერიტორიაზე გადიოდა ზღვისპირა ვიწრო გზა, რომელიც დასავლეთ საქართველოს ბიზანტიის პროვინციებთან, ირანთან და სომხეთთან აკავშირებდა. . შუა საუკუნეებში მას ქაჯეთის ციხეს უწოდებდნენ, გარკვეული სავაჭრო მნიშვნელობა ჰქონდა XIX საუკუნეშიც. პეტრის ციხის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი.ციხის ნანგრევებიც კი შთამბეჭდავ სანახაობას წარმოადგენს, რომლის ხილვის შემდეგ წარუშლელი შთაბეჭდილებებით აღსავსე ხდები.  

ერთ–ერთი უძველესი რკონის სამონასტრო კომპლექსი (VII, XIII-XIV სს.) თბილისიდან 100 კმ–ში, თეძამის ულამაზეს ხეობაში მდებარეობს. იგი შიდა ქართლის საუკეთესო ღირსშესანიშნაობაა. ამ ადგილას მრავლადაა მეფე თამარის ინიციატივით აგებული სხვადასხვა დანიშნულების მრავალი არქიტექტურული ნაგებობა. ციხესიმაგრე, მდინარე თეძამზე გადებული  ერთმალიანი ხიდი, განძის შესანახად განკუთვნილი ქვაში ნაკვეთი ეკლესია –ყოველივე ამის ნახვა შეგიძლიათ რკონის სამონასტრო კომპლექსში მოგზაურობის დროს.

რკონის ხიდი – ისტორიული ხიდი დღევანდელი კასპის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე. მდებარეობს რკონის სამონასტრო კომპლექსის ტერიტორიაზე. გადებულია მდინარე თაძამზე. ხიდზე გადიოდა გზა, რომელიც შიდა ქართლს თრიალეთთან აკავშირებდა. ხიდი თარიღდება XII-XIII საუკუნეებით. იგი ერთმალიანია (12,5 მ), მორკალური ფორმისა (თაღის სიმაღლე მდინარის ზედაპირიდან 7,6 მ, სიგანე 2,2 მ). ნაგებია ნატეხი ქვით კირის მკვრივ დუღაბზე. თაღის ქვედა პირი შედარებით გრძელი ქვებით არის ნაშენი, ზედა უფრო მომცროთი. ხიდის ბურჯები ბუნებრივ კლდოვან საფუძველს ეყრდნობა. კონსტრუქციული მოსაზრებით, შუა ნაწილი ნაპირებზე გაცილებით მაღლაა აზიდული. ხიდი თავდაპირველი სახითაა შემორჩენილი და საქართველოს ფეოდალური ხანის ხიდების ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუშია.

რუხის ციხე-სიმაგრე აშენდა 1647 წელს ლევან II დადიანის მიერ. ეს იყო მნიშვნელოვანი თავდაცვითი ნაგებობა სამეგრელოსათვის. ციხე-სიმაგრე შედგებოდა ციტადელისა და ქვედა ეზოსაგან. ციტადელი ციხის ჩრდილოეთ ნაწილშია, მის ორივე ბოლოში კოშკებია. ციხე გარშემორტყმულია 10-12 მეტრი სიმაღლის გალავნით.

ფრანგი მოგზაური ჟან შარდენი გვაწვდის ცნობებს რუხის ციხეში ერთი ბრძოლის შესახებ- 1672 წელს მან საკუთარი თვალით იხილა ციხის დაპყრობა ოსმალთა მიერ და დეტალურად აღწერა ბრძოლა.

1769 წელს რუხის ციხის მახლობლად რუსეთ-თურქეთის ომის რამდენიმე ბრძოლა ჩატარდა. 1770 წელს ქართველთა და რუსთა გაერთიანებულმა ძალებმა იხსნეს ციხე ოსმალთაგან. 

სამთავისი XI ს -ის გუმბათოვანი ტაძარი მდებარეობს კასპის რაიონის სოფელ სამთავისში. სამტავისი საეპისკოპოსო ტაძარია. ის აშენდა იმ ადგილზე, სადაც VI ს-ში წმ. ასურელმა მამამ ისიდორე სამთავნელმა ააგო პირველი ტაძარი.

კომპლექსი გარშემორტყმულია გალავნით, რომლის შიგნით, გარდა მთავარი ტაძრისა, მდებარეობს ეპისკოპოსის სასახლის ნაშთები და სამრეკლო. ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადის წარწერაში იხსენიება ტაძრის მაშენებელი და პირველი ეპისკოპოსი ილარიონ ყანჩაელი. ტაძარს რესტავრაცია გაუკეთეს XV და  XIX საუკუნეებში. ტაძრის ინტერიერში ფრესკული მხატვრობა მხოლოდ საკურთხეველშია შემორჩენილი. სამთავისი მდიდარია ჩუქურთმებით, დეკორატიული კომპოზიციით. სამთავისი ითვლება ქართული ხუროთმოძღვრების ახალი ეტაპის დასაწყისად, რომელიც განვითარდა XII-XIII სს-ის ქართულ საეკლესიო არქიტექტურაში.

თანამედროვე სახეცვლილი სამთავროს მართლმადიდებლური ფერიცვალების ეკლესია აიგო 1030-1040–იან წლებში ქალაქ მცხეთაში. საკურთხეველსა და გუმბათზე შემონახული ფრესკული მწერლობა XVII საუკუნით თარიღდება. არქეოლოგიურმა კვლევებმა გამოავლინა, რომ ეკლესია ამ ადგილას XI საუკუნემდეც იდგა. პირველი ქრისტიანული სამეფო წყვილი – მეფე მირიანი და დედოფალი ნანა სამთავროს წმ. ნინოს სახელობის მონასტერში არიან დაკრძალულნი.

სამთავროს მონასტერი, მცხეთის სხვა ისტროიულ ძეგლებთან ერთად, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში ირიცხება, მონასტერს ფონდი 1994 წლიდან იცავს.

V საუკუნეში სამშვილდე იმდენად მნიშვნელოვანი ქალაქი იყო, რომ მას ქართლის ტახტის მემკვიდრეები მართავდნენ, მათ შორის იყო ვახტანგ გორგასლის მამაც, რომელიც იქ თავის მეუღლე საგდუხტთან ერთად ტახტზე ასვლამდე ცხოვრობდა. საგდუხტმა სამშვილდის ტაძარი ღვთისმშობლის მიძინების სახელზე ააგო (სიონი). ეკლესია მნიშვნელოვნად გადაკეთდა VIII საუკუნეში. დღეს სამშვილდის სიონის ტაძრისგან მხოლოდ ნანგრევებიღაა შემორჩენილი.

XVIII საკუნემდე სამშვილდის ციხე დიდ როლს თამაშობდა ქართლის სამეფოს, ხოლო შემდეგ თავად გაერთიანებული საქართველოს ისტორიაში.

საფარის მართლმადიდებლური მონასტერი მდებარეობს ახალციხის რაიონში, სამცხე-ჯავახეთში, დაარსებულია არაუგვიანეს X საუკუნისა.

აქ მოღვაწეობდნენ ქართულ სასულიერო ისტორიაში ძალიან მნიშვნელოვანი ფიგურები. XIII საუკუნის ბოლოს საფარა გახდა ჯაყელთა ოჯახის საკუთრება. ბექა ჯაყელმა XIII ს. მიწურულს– XIV ს. დასაწყისში, ააშენა იქ არსებული 12 ეკლესიიდან უდიდესი, წმ. საბას ეკლესია, რომელიც იმ წმინდანის პატივსაცემად ააგო, რომლის სახელიც მამამისმა დაირქვა ბერად აღკვეცის შემდეგ. ეს არის თავისი დროის არქიტექტურულად ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ეკლესია. მისი XIV საუკუნის ფრესკები ძალიან მაღალი ხარისხითაა შესრულებული.

სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარი - ადრეული შუა საუკუნეების ეს შედევრი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში ირიცხება. დღეისათვის იგი სამების საკათედრო ტაძრის შემდეგ უდიდესი ეკლესიაა. ცნობილია რა ქრისტეს კვართის დაკრძალვის ადგილად, სვეტიცხოველი დიდხანს ინარჩუნებდა პირველობას ქართულ მართლმადიდბელურ ტაძრებს შორის. დღევანდელი სახით ნაგებობა აშენდა 1029 წელს შუა საუკუნეების ქართველი არქიტექტორის არსუკისძის მიერ, თუმცა ძეგლი თარიღდება IV საუკუნით.

 თუკი თვალს დაახამხამებთ, ეს პატარა დასახლება უეჭველად გამოგრჩებათ, მდებარეობს სტეფანწმინდიდან 5 კმ–ში. საქართველოს პატრიარქი წარმოშობით სწორედ აქედან არის, აქვეა პატარა ეკლესია ციხის შიდა ეზოში. სნოში დგას ვახტანგ გორგასლის დიდი ქანდაკება და თავდაცვითი სიმაგრე, რომელიც XVI ს–ით თარიღდება. “იხილეთ მეტი – http://georgia.travel/en/kazbegi#sthash.QQzlkdz5.dpuf

სურამის ციხის აგების ზუსტი თარიღი უცნობია. მისი უადრესი ნაწილები, შესაძლოა თარირდებოდეს XII ს–ით, თუმცა მას მერე რამდენჯერმე რეკონსტრუქცია ჩაუტარდა. ციხესთან დაკავშირებული ადგილობრივი თქმულება კლასიკური ხანის ლიტერატურაში მწერალმა დანიელ ჭონქაძემ(1830-1860) გააცოცხლა, ხოლო მოგვიანებით, 1985 წელს, აღიარება მოუატანა რეჟისორ სერგო ფარაჯანოვის მრავალი ჯილდოს მქონე სრულმეტრაჟიანმა ფილმმა – სურამის ციხის ლეგენდამ.

მდებარეობს კასპის რაიონის ფერდობზე. სხვილო ისტორიულ წყაროებში პირველად მეათე საუკუნეში ჩნდება. კომპლექსი შედის სხვადასხვა დანიშნულების მრავალი ნაგებობა: გალავანი, ეკლესია, კოშკი, საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობა. გალავნის სიმაღლე ათ მეტრს სცდება, რომლის სისქეც ორი მეტრია. ეკლესია მრავალჯერაა დარბეული, სერიოზული ზიანი მიადგა XVII ს–ში.

სოფელ ტიმოთესუბანში არის ქართული არქიტექტურის ძეგლი - ვრცელი სამონასტრო კომპლექსი (XI-XVIII სს), რომლის მთავარი ნაგებობაა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია (XII-XIII სს). სიმაღლე არის 28 მეტრი. ჩრდილოეთ სარკმელები არის აგურით ამოშენებული და მოხატული. მოგვიანებით, დასავლეთ მხარეს დაემატა აგურის კარიბჭეები. აგებულ იქნა თორის მფლობელ წმ. მოწამე შალვა ერისთავთ-ერისთავ ახალციხელის მიერ.

ეკლესია არის ქართული კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ძეგლი, რომელიც თავისი უნიკალური ფრესკების წყალობით შევიდა კულტურული მემკვიდრეობის გადარჩენის გლობალურ ფონდში. მხატვრობა მიეკუთვნება არაუგვიანეს XIII საუკუნის 20-იან წლებს და წარმოადგენს მეფე თამარის მეფობის მნიშვნელოვან ძეგლს. ასევე შემორჩენილია დარბაზის ტიპის ეკლესია, ზედა ჩრდილო ტერასაზე დგას პატარა, წმ. ბარბარეს სახელობის ერთნავიანი ბაზილიკა.

უბისა — წმინდა გიორგის სახელობის ტაძარი და სამონასტრო კომპლექსი სოფელ უბისის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, იმერეთში მდებაეობს. ტაძარი დარბაზული ტიპისაა. უბისის ტაძრის აშენების თარიღის შესახებ მკვლევარებს სხვადასხვა მოსაზრება აქვთ.. მონასტერში საუკუნეების განმავლობაში ხდებოდა წიგნების გადაწერა, არსებობდა ჭედურობის და ხატწერის სკოლები. აქ დაცულია ჭურები, რო მელთა ტევადობა 100-200 ფუთს შეადგენს. სოფლის მოსახლეობის გადმოცემით, ამ ჭურებში მაშინდელი მოსახლეობა წყლისა და ღვინის მარაგს ინახავდა. XIV ს. მეფე გიორგი ბრწყინვალის დროს უბისის ტაძარი მოიხატა. შ. ამირანაშვილის გამოკვლევით, უბისის კედლის მხატვრობა შესრულებულია მხატვარ დამიანეს მიერ, ტაძარში წარმოდგენილია ყველა საუფლო დღესასწაულის ბრწყინვალე კომპოზიცია: ხარება, ბზობა, ჯვარცმა, აღდგომა, ნათლისღება და სხვა. ფრესკებს შორის გამოირჩევა „უბისის წმინდა გიორგის ფრესკა“ და „საიდუმლო სერობა“.

მონასტერი VI-VII სს–ების სამნავიანი ბაზილიკაა, რომელიც ორჯერ აღადგინეს, X და XVII საუკუნეებში. საკმაოდ უბრალო და ფართო ეკლესია, ეყრდნობა სამი ნავისთვის განკუთვნილ თორმეტ მყარ ბოძს. მონასტრის ფასადებზე უამრავი წარწერაა, რომლებიც ითვლება, რომ VI-VII საუკუნეების ქართული ანბანის ნიმუშებია.

“სოფლის მახლობლად მდებარეობს VIII-IX საუკუნეების გუმბათოვანი ეკლესია, რუისის ღვთაების სახელობის ტაძარი, რომელიც რუის–ურბნისის ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის ეპარქიის ცენტრია. ორივე, ურბნისის მონასტერი და რუისის ტაძარი ცნობილია დიდი საეკლესიო  კრების გამო, რომელიც ჩატარდა 1103-1104 წლებში ქართველი მეფის დავით აღმაშენებლის მიერ, საეკლესიო იერარქიის პრობლემური საკითხების გადაჭრის მიზნით.

უფლისციხე კლდეში ნაკვეთი ერთ–ერთი უძველესი დასახლება მდებარეობს ქ.გორის აღმოსავლეთით 10 კმ–ში, შიდა ქართლში, აღმოსავლეთ საქართველოში.

გამოკვეთილია მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, შემაღლებულ ქვიან ადგილას, იგი მოიცავს სხვადასხვა ნაგებობებს, რომლებიც თარიღდება ადრეული რკინის ხანიდან გვიან შუა საუკუნეებამდე. იგი ცნობილია თავისი უნიკალური კომბინაციებითა და ანატოლიურ–ირანული ქვაში კვეთის სტილებით, აგრეთვე წარმართული და ქრისტიანული არქიტექტურის თანაარსებობით.

დაარსდა V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის მიერ, უჯარმის ციხე VIII საუკუნემდე საქართველოს მეორე დედაქალაქი იყო. ითვლება, რომ მეფე ვახტანგ გორგასალი სწორედ აქ აღესრულა ირანელებთან ბრძოლაში მიღებული ჭრილობების შედეგად. ციხე–სიმაგრე შედგება ორი ნაწილისაგან: ზემო ციხე(ციტადელი) და ქვემო ციხე. სამეფო სასახლე, მოიცავს ორსართულიან შენობას, მდებარეობს ციტადელის აღმოსავლეთ ნაწილში. 

"ციხე–სიმაგრეს თავდაპირველად გარს ეკრა თავდაცვითი კედლები და ცხრა კოშკი. გალავნის ნაწილი რამდენიმე დანგრეულ კოშკთან, რომელთაც კრამიტის სახურავები ჰქონდათ, გადარჩა. ციტადელის შუა ნაწილში განლაგებულია ჯვარი პატიოსნის ორსართულიანი ეკლესია.

მისი დაზიანებული მდგომარეობის გამო, მარშუტისას შეიძლება ვერც კი შეამჩნიოთ, მაგრამ მისი ისტორიული მნიშვნელობისა და იორის ულამაზესი ველების გამო ნახვად ღირს, თანაც თუ თელავთან ახლოს აღმოჩნდებით.

ფოთის ტაძარი არის ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია ფოთში, საქართველოში. საკათედრო ტაძარი არის სტამბოლის აია სოფიას იმიტაცია. იგი აშენდა 1906-07 წლებში ქალაქის ცენტრში, მიეკუთვნება ნეობიზანტიურ არქიტექტურულ სტილს. ეს ტაძარი 2000 ადამიანს იტევს. ორნამენტები და დეკორაციები მოდელირებულია ტრაბზონის მთებში მდებარე ქრისტიანული ტაძრების მიხედვით. ფოთის ტაძარს აქვს სამი კანკელი და კანკელის მოხატულობას შორის გამორჩეულია წმ. ნინოს, წმ. ანდრია პირველწოდებულის და წმ. დავით აღმაშენებლის ხატები.

ფოკას მონასტერი აშენდა XI საუკუნეში და მდებარეობს ფარავნის ტბის მახლობლად, ზღვის დონიდან 2073 მ- ზე. ქართველი მონაზვნები კვლავ აგრძელებენ იქ მოღვაწეობას. 

ქვათახევის მონასტერი მდებარეობს შიდა ქართლში, საქართველოს დედაქალაქ თბილისის დასავლეთით, 55 კმ სავალზე. თარიღდება XII-XIII საუკუნეებით. ქვათახევის ტაძარი ხუროთმოძღვრული ფორმებითა და ორნამენტებით ახლოს დგას ბეთანიის, ფიტარეთის და ტიმოთესუბნის ტაძრებთან. მასში აისახა ქართული გუმბათოვანი ეკლესიის კანონიკური ფორმები. ტაძარი უხვადაა შემკული მდიდრული ჩუქურთმებით, განსაკუთრებით ეს ჩუქურთმები თავს იყრის სარკმელთან და გუმბათთან. აღმოსავლეთ ფასადს ამშვენებს დიდი მორთული ჯვარი.“ქვათახევი ისტორიული ქართული მწიგნობრობის კერაც იყო. იგი ფლობდა განძს, რომელიც შეიცავდა ქართული საიუველირო ნაკეთობების მრავალ არტეფაქტს, რომლის დიდი ნაწილიც შეიძინეს და გამოფენილია მოსკოვის ისტორიულ მუზეუმში. მონასტერს განსაკუთრებული ზიანი მიადგა XIV საუკუნეში, თუმცა შემდეგში აღადგინეს 1854 წელს. სამრეკლო დაამატეს 1872 წელს.

ქვეშის ციხე მდებარეობს ბოლნისის რაიონში, მდინარე მაშავერას მარცხენა ნაპირზე სოფლის მახლობლად. აგებულია გაშლილ ველზე ბუნებრივად ამოზიდულ თითქმის მიუვალ მაღალ კლდეზე.  ციხე ნაგებია ტეხილი ქვისგან და დუღაბად გამოყენებულია კირხსნარი. მას ერთადერთი შესასვლელი აქვს, რომელიც ბუნებრივ კლდეშია გაჭრილი. ციხე კლდის ქიმზეა აგებული რელიეფის შესაბამისად. შემორჩენილია ციტადელში ჩატანებული კოშკი, და სხვადასხვა ნაგებობის კვალი.  ციხის ეზოში შემაღლებაზე დგას პატარა დარბაზული ტიპის კარის ეკლესია, რომელიც ზომასთან შედარებით საკმაოდ მაღალია. ეკლესიის ერთადერთი სამხრეთის მხრიდან დატანებული კარის თავზე ინტერიერში ჩადგმულია VI-VII სს.  როგორც ჩანს, აღნიშნული ეკლესია რამდენიმეჯერ აღუდგენიათ. იმ სახით კი როგორი სახითაც დღემდე მოვიდა XVIII ს. უნდა აეგოთ.

ყვარლის ციხე კახეთის XVI-XVII სს–ის ციხეებიდან ერთ–ერთი უდიდესია. ამ კვადრატულ ციხესთან მოხვედრა ყველა მხრიდანაა შესაძლებელი. ციხის კუთხეებში ცილინდრული კოშკები დგას, ხოლო მთავარი კარიბჭე ერთ–ერთ მათგანში მდებარეობს. მთავარი კედელიც გამოყოფილია პატარა კოშკებით. მთლიან ნაგებობას სამი მთავარი სართული უჭირავს, აღჭურვილი ყველა აღჭურველობებითა და ამბრაზურებით, რათა, როგორც ისტორიული ცნობები გვეუბნებიან, ჰყოლოდა ძლიერი არმია 25 000 კაციანი ალყის დროს. მორთულობები, სხვა ქართული ციხეების მსგავსად, მწირია. ამის მიუხედავად, კარიბჭეები გამოკვეთილია აგურის რომბებითა და ჯვრებით. საწყის ეტაპზე ციტადელს კიდევ ერთი, დაახლოებით 20მ სიმაღლის, კედელი ერტყა შიგნიდან. ქართველები იშვიათად თუ აშენებდნენ ციხე–სიმაგრეებს გეგმის მიხედვით, და თუკი აშენებდნენ, ისინი აუცილებლად ირჩევდნენ წყალთან ახლოს მყოფ ადგილებს, ასეთ შემთხვევებში ციხეებს დიდი ჩაღრმავებები იცავდა, ყვარლის ციხეც შესაბამისად იყო დაცული. ციხეს სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა და XVIII საუკუნეში ლეკების შემოსევებისგან იცავდა კახეთს და ასევე ქვეყნის სხვა რეგიონებსაც.

ყინწვისის მონასტერი ქართული მართლმადიდებლური მონასტერია. მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, ქალაქ ქარელიდან 10 კმ სავალზე, ძამას ხეობის მაღალი მთის ტყით შეფენილ ფერდობზე.

ყინწვისის სამონასტრო ანსამბლი აერთიანებს სამ დაუდგენელი წარმომავლობის ეკლესიას. ცენტრალური(მთავარი) ეკლესია წმ. ნიკოლოზის სახელობისაა და თარიღდება, დაახლოებით, XIII საუკუნის დასაწყისით, რომელიც ზოგადად საქართველოს ოქროს ხანად მიიჩნევა. მის გვერდით მდებარე პატარა სამლოცველო წმ. გიორგის სახელობისაა და თარიღდება იმავე პერიოდით.

უძველესი ეკლესია, ღვთისმშობლის სახელობის, რომლის ძირითადად ნანგრევებიღაა შემორჩენილი,  თარიღდება X-XI საუკუნეებით.

ამჟამად ძეგლი მსოფლიო ძეგლებთა ფონდში ირიცხება როგორც საკვლევი პროექტი.

შემოქმედის მონასტერი მდებარეობს გურიაში, ქ. ოზურგეთიდან 7-8 კმ-ზე, მდინარე ბჟუჟის მარცხენა ნაპირზე. მონასტერში არის ორი ტაძარი: ღვთაების ფერისცვალების სახელობისა (ბაზილიკის ტიპის) და ფერიცვალების ხატის გუმბათოვანი ეკლესია „ზარზმა“.

შემოქმედის ფერიცვალების ეკლესია შუა საუკუნეებში აიგო. თავადპირველად იგი ერთნავიანი ნაგებობა იყო, შემდეგ კი მიადგეს გრძივი კედლები და მიაშენეს სამხრეთისა და ჩრდილოეთის ნავები.

შორაპნის ციხე, ანტიკური და შუა საუკუნეების ციხე-სიმაგრე დასავლეთ საქართველოში, მდებარეობს ყვირილისა და ძირულის შესართავში, ციხესიმაგრე ძვ.წ. III საუკუნის დასაწყისში ააგო ქართლის მეფე ფარნავაზ I-მა. მდებარეობს ზღვის დონიდან 100 მეტრის სიმაღლეზე.  შორაპნის ციხეში არის ამავე ხანის სხვა ციხეებისათვის დამახასიათებელი გვირაბი, რომელიც ცუდადაა შემონახული. შორაპნის მთელი ტერიტორია ერთ დროს შემოფარგლული ყოფილა გალავნით, რასაც მოწმობს ამ ადგილებში ნაპოვნი  კედლის ფრაგმენტები და სუსტად გამომწვარი აგურის ნატეხები. შორაპანი იყო დასავლეთ და აღმოსავლეთ ქვეყნებს შორის სავაჭრო ერთ-ერთი დამაკავშირებელი რგოლი. ციხის მიმდებარედ მოპოვებული არქეოლოგიური მასალები ზესტაფონის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში ინახება.

ჩაილურის ციხე მდებარეობს საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში, სოფელ ჩაილურის სამხრეთით, კახეთის საავტომობილო მაგისტრალის გადაკვეთაზე, მას ხალხი ნიახურას ციხეს უწოდებს. ეს ციხე იყო ერთ-ერთი სამხედრო თავდაცვითი ციხე-სიმაგრე, რომელიც აშენებულია შუა საუკუნეებში, სავარაუდოდ XVI საუკუნეში. იგი კეტავდა სტრატეგიულ შემოსასვლელს მთელი ივრის ხეობაში და მანავის ციხესთან ერთად წარმოადგენდა თბილისისაკენ მიმავალი მტრისთვის გზის ჩამკეტ თავდაცვით ნაგებობას.  

ჩარგალი — სოფელი დუშეთის მუნიციპალიტეტში, თბილისიდან 80 კმ-ის დაშორებით. მდებარეობს ქართლის ქედის ჩრდილო-დასავლეთ კალთაზე, მდინარე ჩარგლულის ხეობაში. ზღვის დონიდან 1200 მ. დუშეთიდან 52 კმ.

ჩარგალში დაიბადა ვაჟა–ფშაველა. სოფელში არის მწერლის სახლ-მუზეუმი და იქვე ყოველ წელს ტრადიციული ფესტივალი „ვაჟაობა“ იმართება.

 ცაიშის ტაძარი მდებარეობს ზუგდიდის მახლობლად. ტაძრის წინა იერსახე განადგურდა 1614 წელს მიწისძვრის შედეგად. უძველესი ნაგებობის, პალატის ინტერიერი ძალიან შთამბეჭდავია გოთიკური ელემენტების გამო. ის უნდა აშენებულიყო X საუკუნეში. მიწისძვრის შემდეგ აღდგენილ იქნა ტაძრის ნაწილი.    

მაცხოვრის ფერიცვალების სახელობის წალენჯიხის საკათედრო ტაძარი შუა საუკუნეების ქართული მართლმადიდებლური საკათედრო ტაძარია წალენჯიხაში, სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონში, საქართველოში.

ტაძარი იმართება საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ზუგდიდისა და ცაიშის ეპარქიის მიერ. ის ყველაზე მეტად ცნობილი ფრესკათა უნიკალური ციკლის გამო, რომელიც არის ნიმუში ბიზანტიური პალეოლოგოსური სტილის გადმოღებისა. 

წილკანი აწ უკვე დავიწყებული სამიწათმოქმედო სოფელია მცხეთის ჩრდილო–დასავლეთით. მისი ეკლესია, ერთ–ერთი უძველესი საქართველოში, დაარსებულია IV საუკუნეში ბაგრატიონ-მუხრანელის მიერ. ადგილი დასახლებულია პრეისტორიული დროიდან მოყოლებული.

წრომის ტაძარი ადრეული შუა საუკუნეების ეკლესიაა. მდებარეობს ხაშურის მუნიციპალიტეტის სოფელ წრომში. აგებულია ქართლის ერისმთავრ სტეფანოზ II–ის მიერ 626–635 წწ–ში.

მეოთხე საუკუნეში წრომი საკმაოდ მნიშვნელოვანი ეკლესია ყოფილა, სადაც მემტიანის გადმოცემით, 457 წლის აგვისტოში, წამებით მოუკლავთ რაჟდენი, რომელმაც ვახტანგ გორგასლის დროს მიიღო ქრისტიანობა. 1940 წლის 8 მაისის მიწისძვრამ ძალზე დააზიანა ტაძარი, ამ დროს დაინგრა გუმბათის ძალიან მნიშვნელოვანი ნაწილი. მიუხედავად ამისა, თავდაპირველი გეგმა და საერთო კომპოზიცია უცვლელი დარჩა.

1949 წლიდან დაიწყო სარესტავრაციო სამუშაოები. მთავარი გუმბათის ფუძემდე ამოიყვანეს ტრომპები და დაადგეს საცდელი ხის გუმბათი.    

წუნდის ეკლესია არის სამცხე-ჯავახეთში. წმ. იოანე ნათლისმცემლის სახელობის წუნდის ეკლესია თარიღდება XII-XIII საუკუნეებით. ამ მიდამოებში არის ბუნებრივი ცხელი წყლის აბანოები და ლამაზი ტერასული ბაღები.

წუღრუღაშენის ტაძარი მდებარეობს ისტორიულ ქვემო ქართლში, მდ. ფოლადაურის გაშლილი ხეობის მარჯვენა მხარეს, ბოლნისის სიონიდან ორიოდ კმ-ზე, მდ. ბოლნისისწყლის მარჯვენა ნაპირას, მთის ფერდზე. წუღრუღაშენი გეგმით ბეთანიის ტიპისაა, მაგრამ უფრო პატარაა და გუმბათის ყელიც ბევრად მაღალია. ნაგებობა გარედან, აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ წაგრძელებულ სწორკუთხედშია მოქცეული. შიგა სივრცე შექმნილია ჯვრის 4 მკლავისგან, რომელთაგან მხოლოდ აღმოსავლეთის მკლავია აფსიდით დასრულებული. ტაძრის მშენებლობისას განსაკუთრებული სიფაქიზითაა გამოყენებული ფერადი ქვები. ძეგლი უხვადაა შემკული მდიდრული ჩუქურთმით.

ჭულეს მონასტერი ან ჭულევის მონასტერი — XIV საუკუნის წმინდა გიორგის სახელობის გუმბათოვანი ტაძარი. მდებარეობს ისტორიულ სამცხეში, პატარა ზანავში, ადიგენის მუნიციპალიტეტში, მდინარე ქვაბლიანის მარცხენა ნაპირზე. განეკუთვნება საფარისა და ზარზმის მონასტრების ხუროთმოძღვრულ ჯგუფს. ტაძრის გეგმა და შიგა სივრცე ტიპურია - იგი ოდნავ წაგრძელებული, გეგმით სწორკუთხა ნაგებობაა. ტაძარი შიგნით მოხატულია არსენის მიერ 1381 წელს. სამხრეთის კედელზე, შესასვლელის ზემოთ, განირჩევა რამდენიმე მამაკაცის პორტრეტი. ესენი ჯაყელები არიან. მხატვრობის სხვა ნაწილებში, ჩვეულებისამებრ, საღვთო წერილის სიუჟეტებია გადმოცემული. 

ხერთვისის ციხე  არის ერთ-ერთი უძველესი ციხე საქართვლოში, რომელიც ფუნქციონირებდა ქართულ ფეოდალურ პერიოდში. ის მდებარეობს სამხრეთ საქართველოში, მესხეთის რეგიონში. ციხე პირველად ძვ. წ. II საუკუნეში აშენდა. ეკლესია აშენდა 985 წელს, ახლანდელი კედლები კი აშენებულია 1354 წელს. ლეგენდის თანახმად, ხერთვისი ალექსანდრე მაკედონელმა გაანადგურა. 

ხიხანის ციხის აშენების ზუსტი თარიღი უცნობია, თუმცა მეცნიერთა უმეტესობა ფიქრობს, რომ ის X-XIII საუკუნეებშია აშენებული. ამას ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ ისტორიული დოკუმენტებში ხიხანის ციხის მშენებლობის დასრულებაში დიდი ადგილი უკავია აბუსერისძე ტბელის მეუღლეს ბაგულას, ასევე ხალხში არსებული ლეგენდები, რომლებიც ხიხანის ციხის აგებას თამარ მეფეს მიაწერენ. XI-XVI საუკუნეებში ხიხანის ციხე აჭარის ერისთავის აბუსერისძეთა მთავარ რეზიდენცია იყო.  

ხობის ეკლესია მდებარეობს მდინარე ხობისწყლის მარცხენა ნაპირზე, ქალაქ ხობიდან 3 კილომეტრში, სოფელ ნოჯიხევში. ძველ დროში მას ხობის მონასტერი ეწოდებოდა. ხობის მონასტრის არქიტექტურული კომპლექსი შედგება ეკლესიის, სასახლის, სამრეკლოს, კედლისა და შენობათა ნანგრევებისაგან. კედელი/გალავანი განახლდა 1970-იან წლებში. ეკლესიის ქვის კოშკი, შვიდი სარკმელით, ერთ-ერთი ყველაზე დიდი სამრეკლოა საქართველში. სამრეკლო ერთ დროს ფრესკებით იყო დაფარული. გალავნის შიგნით არის ეკლესია, რომელმაც საბოლოო სახე XIII-XIV საუკუნეებში მიიღო. ეკლესია გაფორმებული ორნამენტებითა და ფრესკებით, რომლებიც ძლიერ დაზიანებულია.

ხულუტის ციხე მდებარეობს თეთრი წყაროს რაიონში მდ. ხრამის ღრმა ხეობის ვიწრო.ციხის კედლებში ხუთი დიდი და პატარა  კოშკია.  თითოეული მათგანი, პირველ რიგში,  საცხოვრებელია, შემდეგ  საბრძოლო ნაგებობა. .მთელი ციხე მტკიცედაა ნაგები  ადგილობრივი კლდის ქვით. იგი აღმართულია ღრმა ხეობის ვიწრო ყელში. მდინარის მარცხენა მხარეს, მთის ფერდობზე, კლდოვანი კონცხია. ხეობაში გამვლელი ამ კონცხს გზას ვერ აუქცევდა, რადგან მთა მაღალი და მიუდგომელია, ხოლო   მოპირდაპირე   მხარეს ბილიკის ადგილიც არ რჩება. ვინც ამ კონცხს დარაჯობდა, ხეობის ბატონიც ის იყო. სწორედ, ამიტომ აღუმართავთ აქ   ციხესიმაგრე.

ქართული ხუროთმოძღვრების უმნიშვნელოვანესი ძეგლი – ჯვრის მონასტერი მდებარეობს მცხეთის აღმოსავლეთით მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, მთის წვერზე. კომპლექსში შედის: მცირე ეკლესია, დიდი ტაძარი, გალავანი და სხვა ნაგებობანი. ჯვრის მონასტერი UNESCO-ს ძეგლთა დაცვის სიაშია.IV საუკუნის 30-იან წლებში, ქრისტიანობის მიღებისთანავე, ამ ადგილას მეფე მირიან III-მ ხის ჯვრის აღმართვა ბრძანა, რომელსაც თაყვანს სცემდნენ მთელი კავკასიის ქრიატიანები. VI საუკუნის II ნახევარში ქართლის ერისმთავარმა გუარამმა ჯვრის ჩრდილოეთით პატარა ეკლესია ააშენა. ამავე საუკუნის მიწურულსა და VII საუკუნის დასაწყისში გუარამის ძემ – ერისმთავარმა სტეფანოზ I-მა ძმების – დემეტრესა და ადარნასესა და ერისმთავართა სახლობის სხვა წევრების თანამონაწილეობით მცირე ტაძრის გვერდით ააგო დიდი ტაძარი, რომელიც ზედ გადაეხურა ხის ჯვარს. 

ჯვრის დიდი ტაძარი ჯვარგუმბათოვანი ნაგებობაა. მონასტრის გეგმის საფუძველს შეადგენს კუთხისოთახებიანი ტეტრაკონქი. 

ჯიხეთი მდებარეობს გურიის ქედის ჩრდილოეთ კალთაზე, ნიგოითის მთაზე, ზღვის დონიდან 250 მ. ლანჩხუთიდან 12 კმ. ჯიხეთის მთაზე 1896 წელს ილარიონ მენაბდის თაოსნობით ააშენეს მონასტრის მთავარი, ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ქვის ტაძარი. 1987 წელს ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ტაძარს მიუშენდა სამრეკლო. 1988 წელს აიგო წმინდა გიორგის ბაზილიკური ტიპის ტაძარი. 2002 წელს აიგო წმ. იოანე ნათლისმცემლის მუცლადღების ტაძარი. ეზოში მოწყობილია სანათლავი აუზი, რომელშიც წყაროს წყალი ჩაედინება („იორდანეს წყარო“). წყალს სამკურნალო თვისებები აქვს.

ყოველ 4 დეკემბერს - ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების დღეს - მონასტერში იმართება დღესასწაული - ჯიხეთობა. 

ჯუმათის  სამონასტრო კომპლექსი ქალაქ ოზურგეთის ცენტრიდან დაახლოებით 15 კილომეტრითაა დაშორებული. ის  საკმაოდ მაღალი გორაკის მწვერვალზეა აშენებული. ეკლესიიდან ფართო ჰორიზონტი იშლება. ჯუმათის სამონასტრო კომპლექსში შედის განვითარებული შუა საუკუნეების მთავარანგელოზის ეკლესია, სამრეკლო და სხვა ნაგებობანი. ეკლესიის ინტერიერის ფრესკები XVI-XVIII საუკუნეებს მიეკუთვნება. ეკლესიაშიინახებოდა ქართული ჭედური ხელოვნების ბრწყინვალე ნიმუში – წმ. გიორგის XI საუკუნის ოქროს ხატი, რომელიც ეკლესიის გაძარცვის დროს დაიკარგა. ჩარჩოს ფრაგმენტი დაცულია საქვეყნოდ ცნობილ მუზეუმში-ერმიტაჟში.